Λοβοτομημένες είναι πιο πειθήνιες

Τo μόνο που είχε η Καταλίνα Βιλιάρ από τη γιαγιά της, την Αννα Ρόσα, ήταν μια φωτογραφία με τη σύντομη περιγραφή «της έκαναν λοβοτομή». Ενοχα οικογενειακά μυστικά ή αποσιωπημένες ιστορίες που η κινηματογραφίστρια βάλθηκε να αποκρυπτογραφήσει. Το ομώνυμο βραβευμένο ντοκιμαντέρ της είναι μια ενδελεχής έρευνα που άρχισε πριν από οκτώ χρόνια, έχοντας με πολύ κόπο μάθει πως στην Αννα Ρόσα είχαν κάνει λοβοτομή γιατί τη θεώρησαν «ακατάλληλη»: είχε φύγει με τον φίλο της να ζήσει στο Μαϊάμι, μια απίστευτη «παρέκβαση» πίσω στη δεκαετία του ‘40, που μετά την επιστροφή της έπρεπε να «τιθασευτεί».

Μια αποκάλυψη-σοκ που για τη Βιλιάρ έγινε αντικείμενο δημόσιας καταγγελίας για μια ψυχιατρική πρακτική που ασκήθηκε -συνήθως με τη βία- σε γυναίκες που θεωρήθηκαν από την πατριαρχική κοινωνία της εποχής «διαλυμένες», «ασταθείς», «διαταραγμένες». Οχι τυχαία, η έρευνά της, που ξεκίνησε από τη Γαλλία και τις ΗΠΑ και συνεχίστηκε σε διάφορες χώρες προτού καταλήξει στη γενέτειρά της Κολομβία, έδειξε πως το 85% όσων έχουν υποστεί λοβοτομή στον κόσμο είναι γυναίκες, ενώ πολλοί ήταν και οι ομοφυλόφιλοι άντρες που υποβάλλονταν σε αυτή την επέμβαση για να «θεραπευτούν».

Το μοτίβο ήταν οικουμενικό και ως ψυχική νόσος συχνά αναφέρονταν επιχειρήματα όπως «είναι 33 ετών και είναι ανύπαντρη», «επιδεικνύει πρωτοφανή ασέβεια προς τους πρεσβύτερους», «η υπερευαισθησία της κάνει αφόρητες τις οικογενειακές συνθήκες», συμπτώματα που ποτέ δεν θεωρήθηκαν δείγματα διαταραχής για τους άντρες.

Οπως οικουμενικό και τελείως διαφορετικό ανάλογα με το φύλο ήταν το πώς έφταναν στις ψυχιατρικές κλινικές για να υποβληθούν σε μια λοβοτομή. Οι άντρες συνήθως έφταναν έπειτα από κάποιο συμβάν σε δημόσιο χώρο, οι γυναίκες για κάτι που συνέβαινε στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού. Οι άντρες οδηγούνταν σε αυτές τις κλινικές συνήθως από αστυνομικούς που τους είχαν συλλάβει και ήταν οι ίδιοι που διηγούνταν όσα συνέβησαν. Τις γυναίκες τις παρέδιδε ένας άντρας της οικογένειας κι ήταν εκείνοι που αφηγούνταν τη «διαταραχή» που τους απέδιδαν και μιλούσαν εξ ονόματος των γυναικών για όσα εκείνες ένιωθαν, έκαναν ή ήθελαν.

Πολλές από τις γυναίκες που υπέστησαν λοβοτομή είχαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και δεν υπέφεραν κατ’ ανάγκην από κάποια ψυχική νόσο, είπε στη Βιλιάρ η ανθρωπολόγος Μαρία Ανχέλικα Οσπίνα: τους έκαναν λοβοτομή γιατί παρουσίαζαν «συμπτώματα» όπως ότι ήταν «κακές μητέρες» γιατί δεν αφιέρωναν αποκλειστικά και όλο τους τον χρόνο στα παιδιά τους, ήταν γυναίκες με επιλόχειο κατάθλιψη που μερικοί θεωρούσαν ως σύμπτωμα τρέλας, ήταν ανύπαντρες ή χωρισμένες, πολύ ανεξάρτητες ή κόρες, αδελφές και σύζυγοι που αρνούνταν να είναι μόνο φροντίστριες ή υπέφεραν από πονοκεφάλους ή ένιωθαν πολύ νευρικές.

«Επίσης, νέες γυναίκες των οποίων η σεξουαλικότητα θεωρήθηκε παρεκκλίνουσα ή αφύσικη κατέληγαν λοβοτομημένες και οι καλύτερες υποψήφιες για μια λοβοτομή ήταν “τα κακά κορίτσια”, που δημιουργούσαν προβλήματα στο νοσοκομείο, ήταν δύσκολο να “θεραπευτούν”, ήταν ατίθασες, αντιμιλούσαν ή αντιστέκονταν και όλα αυτά θεωρούνταν απόδειξη της παθολογίας τους, μαζί με κάποια “ανήθικα” χαρακτηριστικά τους», έδειξε έρευνα της Ελίζα Τεσέιρα ντε Τολέντο, που μελέτησε χιλιάδες ιατρικούς φακέλους του ψυχιατρικού νοσοκομείου Ζουκέρι του Σάο Πάολο, ενός από τα μεγαλύτερα της εποχής στη Λατινική Αμερική, όπου σε διάστημα δύο δεκαετιών έγιναν περίπου 700 λοβοτομές. Το 95% έγιναν σε γυναίκες, ενώ αποτελούσαν το 35% των ασθενών του νοσοκομείου.

Οι πρώτες επιτυχημένες λοβοτομές έγιναν το 1935 στην Πορτογαλία από τον νευρολόγο Αντόνιο Εγκάς Μονίζ (Νόμπελ Φυσιολογίας ή Ιατρικής το 1949 ακριβώς για την ανακάλυψη της προμετωπιαίας λοβοτομής ως ριζικής θεραπείας για ψυχικές ασθένειες), σε ένα δείγμα που αποτελούνταν κυρίως από γυναίκες, κάποιες από τις οποίες ήταν πόρνες. Στις ΗΠΑ τη λοβοτομή εισήγαγε και έκανε δημοφιλή ο Ουόλτερ Φρίμαν, του οποίου οι πέντε στους έξι ασθενείς στην πρώτη του μελέτη περιπτώσεων ήταν γυναίκες για τα συμπτώματα των οποίων -τρόμος, αϋπνία- θα φάνταζε ακραία αυτή τη θεραπεία, αλλά προκρίθηκε λόγω του ήταν γυναίκες. Μία από αυτές, που φοβόταν τα γηρατειά, μπορούσε τώρα «να γεράσει με χάρη» όπως έλεγε ο σύζυγός της, δηλώνοντας πως παρά την απάθεια για την οποία πλέον παραπονιόταν, «ήταν πιο φυσιολογική από ό,τι υπήρξε ποτέ». Κι άλλος χαιρόταν που ενώ πριν θεωρούσε πως η σύζυγός του «προκαλούσε αξιοσημείωτη ζημιά στις υπηρεσίες που έπρεπε να προσφέρει», μετά τη λοβοτομή «έγινε πιο πειθήνια και υπάκουη».

Η λοβοτομή άνθησε τις δεκαετίες 1940, ‘50, ‘60 και θεωρήθηκε μια θαυματουργή θεραπεία για ασθενείς με σχιζοφρένεια, βαριά κατάθλιψη, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, σοβαρές μαθησιακές δυσκολίες ή ακόμη και ανεξέλεγκτες επιθετικές τάσεις. Εφαρμόστηκε όμως για πλήθος άλλα συμπτώματα που καμία σχέση δεν είχαν με ψυχικές διαταραχές αλλά αφορούσαν διαφορετικές συμπεριφορικές στάσεις ή επιλογές. Στην πλειονότητά τους κατέληξαν απαθείς, απομονωμένοι, ανίκανοι συνήθως να επικοινωνούν πλήρως ή να έχουν μια αυτόνομη ζωή, με πιο έντονο χαρακτηριστικό τη συναισθηματική νέκρωση και την αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών, ενώ κάποιοι έμειναν σε κατάσταση φυτού. Μάλιστα ο Φρίμαν επινόησε τον όρο «χειρουργικά επαγόμενη παιδικότητα» για να αναφερθεί στις συνέπειες της λοβοτομής που άφηνε τους ανθρώπους σε μια συνθήκη «παιδικής προσωπικότητας». Σε δοκίμιό του περιγράφει μια 29χρονη μετά τη λοβοτομή που της έκανε ως «χαμογελαστή, τεμπέλικη και ικανοποιητική ασθενή με προσωπικότητα στρειδιού».

Οι γιατροί άργησαν δεκαετίες να αναγνωρίσουν ότι ως πρακτική ήταν περισσότερο βλαπτική παρά ωφέλιμη. Πρώτη η Σοβιετική Ενωση την απαγόρευσε το 1950 για ηθικούς λόγους, αποφαινόμενη πως «ήταν αντίθετη στις αρχές του ανθρωπισμού» και πως με τη λοβοτομή «κάποιος παράφρων μετατρέπεται σε ηλίθιο», ενώ τη δεκαετία του 1970 είχε πλέον απαγορευτεί στις ΗΠΑ και στις περισσότερες χώρες, με τη Γαλλία να συνεχίζει να την επιτρέπει ώς τη δεκαετία του 1980. Ως τότε πρόλαβε να καταστρέψει δεκάδες χιλιάδες ζωές κυρίως γυναικών, απλά και μόνο, λέει η Βιλιάρ, «γιατί στις γυναίκες θέλησαν να μας στερήσουν να είμαστε ατίθασες ή εξεγερμένες παρουσιάζοντάς μας ως τρελές».