Ιστορίες από τα καπνοχώραφα του κάμπου

«Από πρώτο χέρι» είναι ο τίτλος του έργου, «από πρώτο χέρι» θα μπορούσε να είναι και ο καλύτερος ορισμός γι’ αυτό το είδος θεάτρου που παρουσίασε το Θέατρο του Αγρινίου στον τόπο του πρώτα και μετά σε πολλές περιοχές της χώρας.

Είναι ένα θέατρο που έχουμε συνηθίσει να περιγράφουμε θεωρητικά με τον όρο «ντοκουμέντο», ωστόσο τα τελευταία χρόνια αποκτά ολοένα και περισσότερες εκδοχές και μορφές, τόσες ώστε από την πρώτη μας κατάταξη να μη μένει τελικά παρά μόνο κάποια κοινή πρόθεση: μια δραματουργία που ξεκινάει από κάτι «πραγματικό» και στη συνέχεια αναπτύσσεται στη σκηνή με γνώμονα το συλλογικό ενδιαφέρον. Κάτι τόσο γενικό και ευρύ…

Το εγχείρημα όμως αυτή τη φορά του Μικρού Θεάτρου του Αγρινίου και της σκηνοθέτριας Γεωργίας Μαυραγάνη υπήρξε ξεχωριστό, όχι τόσο από την πλευρά της πρόθεσης, όσο από την πλευρά της υλοποίησης.

Είναι από τις λίγες φορές που ένα Δημοτικό Θέατρο μπόρεσε να εκπληρώσει με τέτοια πληρότητα και έμπνευση τον προορισμό του.

Το θέμα της παράστασης δεν είναι καθαρά ιστορικό, αν και εμπεριέχει την ιστορική θεώρηση.

Δεν είναι επίσης ακριβώς πολιτικό, αν και όπως συμβαίνει στο θέατρο-ντοκουμέντο η πολιτική εννοείται εδώ με τις αριστερές έννοιες της διαφώτισης, της αφύπνισης, της πάλης και του ακτιβισμού.

Το ακριβές όσο και ακριβό θέμα στο «Από πρώτο χέρι» βρίσκεται πέρα από αυτά ή, καλύτερα, πάνω από αυτά: είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, η ύλη του που διαπερνά χρόνους και καιρούς, ο άνθρωπος που σαν φευγαλέα σταγόνα, κι αν χάνεται στη μεγάλη αφήγηση των λαών, το απόθεμά του σχηματίζει σταλακτίτες στα σπήλαια της ανθρώπινης ιστορίας.

Γι’ αυτό και το «Από πρώτο χέρι» σημαίνει όχι μόνο την αυτοπρόσωπη αφήγηση αλλά και το χέρι του ανθρώπου που δούλεψε σκληρά στα καπνοχώραφα του κάμπου.

Είναι ένα θέατρο κοινοτικό και ανθρωποκεντρικό, με αφορμή τη φευγαλέα φωνή των εργατών του καπνού, αλλά με βασικό θέμα του την ίδια τη μνήμη και την ανάγκη της.

Η έρευνα που προηγήθηκε απλώθηκε παντού: στις αφηγήσεις των εργατών του καπνού και των αγροτών, σε στοιχεία από το βιβλίο του Ευάγγελου Παπαστράτου «Η δουλειά κι ο κόπος της», σε πληροφορίες από το ιστορικό δοκίμιο «Καπνεργάτες – οι κυνηγοί του ονείρου» του Αριστείδη Μπαρχαμπά.

Αυτά οδήγησαν σε μια σύνθεση δυναμική, περίπλοκη και από μια άποψη ελεύθερη: ακολουθεί τη διάθεση ενός νέου, που τώρα που «όλοι πια πέθαναν, είναι γεμάτος ερωτήσεις» και ο οποίος επιχειρεί την έρευνα με κίνητρο τη διάθεση να ανακαλύψει τους προγόνους του.

Είναι, με άλλα λόγια, μια πορεία μνήμης, κατάθεσης, αλλά και αυτογνωσίας.

Πώς γίνεται αυτό στην πράξη; Τρεις νέες ερμηνεύτριες-παρουσιάστριες (Κατερίνα Καραδήμα, Μαντώ Κεραμυδά και Δανάη Σπηλιώτη) αναλαμβάνουν να αποδώσουν με χάρη, χιούμορ και χωρίς καμιά ανάγκη σοβαροφάνειας την κατάδυση στο παρελθόν.

Στην αρχή της παράστασης στέκουν σε ταμπλό βιβάν, εικόνες-σπαράγματα από στιγμές μιας παλιάς εποχής.

Υστερα έρχεται το μέρος της «μνήμης»: στη σκηνή εμφανίζεται η φωνή ή η μορφή του αγρότη και του εργάτη του καπνού και της επεξεργασίας του στα εργοστάσια του Αγρινίου.

Εργάτριες και αγρότισσες θυμούνται τον μόχθο πίσω από το προϊόν, τα χέρια που δούλεψαν και χάθηκαν πίσω από μια γυαλιστερή διαφήμιση ή πίσω από μια βιομηχανική τυποποίηση.

Η μνήμη αμέσως μετά ανοίγεται στην «ιστορία» και η μαρτυρία στην εξιστόρηση: Η ιστορία αρχίζει την καταγραφή της προόδου και της συμμετοχής του άσημου, αφανούς εργάτη και αγρότη στην οικοδόμηση της πόλης του καπνού.

Το συνδικαλιστικό κίνημα. Οι ήρωές του. Οι νεκροί του.

Το σημαντικό –και για να πω την αλήθεια, αυτό που εκτιμώ ιδιαίτερα– είναι ο τρόπος που η ιστορία παρουσιάζεται: τα μεγάλα μαζί με τα μικρά, και τα εθνικά δίπλα στα προσωπικά.

Κι αληθινά ποιος μπορεί να διακρίνει το αληθινά σημαντικό;

Τα πρόσωπα που πέρασαν είναι ή η αίσθηση της κόλλας από τον καπνό στα χέρια που δεν χάνεται με τα χρόνια…

Φαντάζομαι τι θα έγινε στις πρώτες παρουσιάσεις της στο Αγρίνιο, αλλά και στους άλλους καπνότοπους όπου παίχτηκε.

Ωστόσο και σε εμάς ακόμα, από την απόσταση του Θησείου, το ρεύμα της ανθρώπινης μαρτυρίας φτάνει και κατακλύζει.

Είναι μια τίμια, ηθική στάση απέναντι στο υλικό της που δεν λαϊκίζει και δεν αυτο-λογοκρίνεται.

Και η οποία εκβάλλει σε ύδατα βαθύτερα από αυτά στα οποία σήμερα λιμνάζουμε από κοινού.

Το τελευταίο μέρος της παράστασης θέλει ακόμη μια, ιδιαίτερη αναφορά: αυτοί οι άνθρωποι του μόχθου βρήκαν –δεκαετία του ’80– με την κοινή αγροτική πολιτική μια νέα αφήγηση για τον εαυτό τους: το πρόσωπο της αγροτιάς άλλαξε, άλλαξε μαζί και το ήθος της.

Τα πεντοχίλιαρα, που επί σκηνής μοιράζονται, πετιούνται και καίγονται όπως στα σκυλομάγαζα της επαρχίας τότε, δίνουν το παράγγελμα σε μια κριτική της Μεταπολίτευσης.

Οπως και αυτή η ενοχλητική μαρτυρία για «κάποιον Αλβανό», που ήλθε κολίγας στα χωράφια των επιχορηγούμενων-επιχειρηματιών αγροτών, δηλητηριάστηκε από τα φυτοφάρμακά τους και δολοφονήθηκε από την αδιαφορία μας…

Η παράσταση ορθά διασώζει την προφορά των αφηγητών της –στο στόμα όμως των νέων κοριτσιών δεν είναι πάντα πειστική. Η κίνηση άλλωστε των τριών, ακόμα και η φυσιογνωμία τους, δεν παραπέμπει στο μάζεμα καπνού.

Ποιος όμως ασχολείται με τέτοια νατουραλιστικά τερτίπια;

Η παράσταση των αφανών καπνεργατών και καπνοπαραγωγών συγκροτεί ένα μαρτυρολόγιο.

Πέρα από την ιστορία, αποκαλύπτει την ιστορία μας. Και το παρόν μας.