Μια «αντικομμουνιστική» παράσταση από έναν «αριστερό» θίασο

Για μια ακόμη φορά μας έκανε σοφότερους η εμφάνιση του θιάσου της Μνουσκίν στο φεστιβάλ μας. Αν με ρωτούσατε ποιο είναι το κύριο θέμα που θα έπρεπε να μας απασχολήσει στο «Εδώ έχει δράκους» (το «Hic sunt Dracones» που φυλούσε κάποτε τα σταυροδρόμια) της Πειραιώς, δεν είναι το θέμα του (η εμφάνιση των τυραννικών καθεστώτων στον 20ό αιώνα, πρότζεκτ που θα απλωθεί σε τρία μέρη), δεν είναι η αισθητική του διαπραγμάτευση. Γνωστά όλα αυτά. Εκείνο που αναδείχτηκε από την παράσταση αφορά τον τρόπο με τον οποίο (επιμένουμε να) βλέπουμε θέατρο στον τόπο μας. Κι εκεί που μόλις νιώθαμε ότι καταφέραμε να κλείσουμε τις αντιδράσεις από τα δεξιά, ιδού που προέκυψε ορυμαγδός στα αριστερά... Κι εκεί που ορισμένοι ανοικτόμυαλοι αποδέχονταν την αμφισβήτηση των συμβόλων των άλλων, ιδού που έγιναν έξαλλοι επειδή κάποιος έθιξε τα δικά τους σύμβολα! Να το πρώτο μάθημα στην Πειραιώς: είναι πάντα ευκολότερο να αναγνωρίζεις τους δράκους όταν τους βλέπεις να περνούν τον απέναντι σου δρόμο.

Μη λέμε όμως ψέματα, όλοι αιφνιδιαστήκαμε το ίδιο. Πραγματικά δεν θυμάμαι προσωπικά να έχω συναντήσει άλλη φορά παράσταση σαν ετούτη: καθόλα «αντικομμουνιστική» κι από έναν αναγνωρισμένα «αριστερό» θίασο. Πολλοί ένιωσαν μπερδεμένοι, άλλοι αισθάνθηκαν προδομένοι, κάποιοι δεν δίστασαν να ξεκινήσουν τα γνωστά «τα στερνά τιμούν...» κ.λπ. Κι ωστόσο στη Γαλλία που πρωτοεμφανίστηκε οι κριτικές (όπως στη «Λιμπερασιόν») σαν να παρέλειψαν τη δική μας παραπομπή στην επιτροπή δεοντολογίας του κόμματος. Εμοιαζε να τους ενδιαφέρει το τελευταίο μέρος μιας μακράς πορείας -ασφαλώς όχι πάντα το ίδιο επιτυχημένης-, στην οποία παραδόξως δεν διέκριναν χάσματα, ρήγματα ή έστω υπαναχώρηση από τις περίφημες «αρχές». Ακόμα και το «ουκρανικό» ζήτημα, που στη χώρα μας θεωρήθηκε σαν το «δόλιο» μήνυμα για χάρη του οποίου ολόκληρη Μνουσκίν έφτασε να χάσει στα στερνά την τιμή της, αντιμετωπίστηκε από τους ξένους συναδέλφους σαν μοχλός αλληλεγγύης προς έναν χειμαζόμενο λαό, αφορμή για έρευνα στα αίτια που οδήγησαν στη σημερινή κατάσταση, εργαλείο που δίνει τη δυνατότητα στον θίασο να «σπάσει αυγά» ή μάλλον να βάλει εκ νέου μπαρούτι σε ό,τι θωρακίζει τις συλλογικές βεβαιότητες.

Θυμήθηκα παράλληλα και τα εξής σημαντικά για τη συγκεκριμένη σκηνοθέτρια, μα και για όλους τους θεατρικούς γερόλυκους του ’68. Οπως λόγου χάρη ότι ποτέ δεν ανέχθηκαν κομματικά καπελώματα. Πως κινήθηκαν σχεδόν όλοι στον χώρο της ελευθεριακής σκέψης και δράσης (ελπίζω να ξέρουμε ακόμα τι σημαίνει αυτό). Πως, έτσι, με όλες τις μεταξύ τους διαφορές, υπήρξαν ενωμένοι ενάντια στον φασισμό, τις διακρίσεις και -κυρίως- τον αυταρχισμό από «όπου κι αν προέρχεται». Πως εκείνο που κυρίως τους παρακινούσε είναι το ενδιαφέρον για την κινητοποίηση των λαϊκών δυνάμεων. Και ότι αυτό που τους ενέπνεε θα μπορούσε να κλειστεί στο παλιό σολωμικό δικό μας: «Λαέ πάντοτ’ ευκολοπίστευτε και πάντα προδομένε».

Φανερώνουν κάποιου είδους πραγματισμό όλα αυτά; Οχι. Οδηγούν σε ασφαλή λιμάνια; Οχι. Είναι πάντα οι φορείς τους αντικειμενικοί ή έστω ψύχραιμοι στις απόψεις τους; Οχι. Μα δεν πειράζει. Γι’ αυτό τους αγαπάμε, για τα λάθη τους. Και γιατί έχουν επιλέξει να παραμείνουν έφηβοι, πάντα στη σωστή μεριά της ποίησης, στη λάθος μεριά της πολιτικής.

Είτε μας αρέσει λοιπόν είτε όχι, είτε ενοχλεί είτε όχι, το «Εδώ έχει δράκους» παραμένει καθαρό και υψηλό δείγμα πολιτικού θεάτρου. Να ο θίασος που αρπάζεται από την αναταραχή της εποχής και αντί να μείνει στην επιφάνεια του λαϊκισμού, προκαλώντας βιαστικές συγκινήσεις, αποφασίζει να σκάψει βαθιά, να εξετάσει τι υπάρχει από πίσω, κι ακόμα πιο πίσω, και ακόμη παραπίσω, ώσπου να αποκαλυφθεί η ρίζα των πραγμάτων. Να πώς εφαρμόζεται εδώ το «ντοκουμέντο» στη βάση και πώς χτίζεται πάνω σε αυτό, μια εικονοποιία που επιχειρεί να αφηγηθεί, να βάλει σε σειρά γεγονότα, να τα παρουσιάσει μεθοδικά και στοχευμένα, με δυο λόγια, να τα «διδάξει» ένα ακροατήριο που επόμενο είναι να μη γνωρίζει πολλά, να αδιαφορεί ή να τα έχει παρερμηνεύσει. Και, τέλος, για να μην ξεχνούμε τον δάσκαλο «από τα μαύρα δάση»: Να πώς αγωνίζεσαι να κάνεις τα ψηλά ράφια της Ιστορίας αληθινό θέατρο χυμώδες, λαϊκό, ανεπιτήδευτο, με χιούμορ, αδρότητα και παλμό.

Το «Εδώ έχει δράκους» αφηγείται μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο, μεταξύ Φεβρουαρίου του 1917 και Μαρτίου του 1918, όταν την εξέγερση του ρωσικού λαού ακολούθησαν οι ερωτήσεις κάθε εξέγερσης: «Είναι επανάσταση αυτό που ζούμε; Μέχρι πού θα φτάσουμε; Και τι θα βάλουμε στη θέση εκείνου που γκρεμίσαμε;» Μελετώντας έναν μεγάλο όγκο βιβλιογραφίας (αναφέρεται στο πρόγραμμα του θιάσου), χρησιμοποιώντας πλήθος πηγών και μελετών (ανάμεσα στις οποίες και η «Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού»), οι συντελεστές «του Ηλιου» -όχι μόνο η Μνουσκίν, και βέβαια μεταξύ αυτών η Σιξού, σταθερή δραματουργός του θιάσου-, κατέληξαν σε μια ιστορία επαναστατικού έρωτα και επαναστατικής προδοσίας. Που φανερώνει το πώς μια ομάδα κυνικών υλιστών κατάφερε να καρπωθεί την εξέγερση, να τη στρέψει προς το μέρος της και τελικά να κυριαρχήσει δεσποτικά στο λαϊκό κίνημα. Ανάμεσά τους; Ο Λένιν, ο Τρότσκι, ο Στάλιν...

Εκείνο νομίζω που ξεσήκωσε τις αντιδράσεις δεν ήταν μόνο η αποδομητική αναφορά σε αυτούς. Μα και η εμφάνισή τους! Ακολουθώντας τον μάλλον τυπικό για τον θίασο του «Ηλιου» κώδικα, χρησιμοποιήθηκαν κι αυτή τη φορά μάσκες και παντομίμες. Με αυτόν τον τρόπο φιγούρες όπως του Λένιν κατέληξαν να μοιάζουν στα μάτια ορισμένων ασεβείς (αν όχι ιερόσυλες...) καρικατούρες των ηγετών της Επανάστασης. Πόσω δε μάλλον όταν οι «πλατφόρμες» όπως πάντα πάνε κι έρχονται, το χειροποίητο σκηνικό παραμένει επίτευγμα συνεργασίας κατά την παιχνιδιάρικη σύνθεση, διάλυση, και ανασύνθεσή του. Η μεγάλη εικονοποιημένη Ιστορία εναλλάσσεται με την ιστορία του «ανθρωπάκου», ενώ την αφήγηση της διακόπτουν φαρσικά στιγμιότυπα με τον Χίτλερ, τον Γκέμπελς, τον Στάλιν.. Ας διαφωνούν ορισμένοι. Το μεγάλο θέατρο, το πολιτικό των Μέγερχολντ, Πισκάτορ και Μπρεχτ βρίσκεται εδώ. Για να διδάξει το θέατρο πίσω από το θέατρο της Ιστορίας.

Ακούστηκε ακόμη πως αυτή τη φορά η ροή των πληροφοριών ήταν ιδιαιτέρως πυκνή, με αποτέλεσμα η παράσταση να απαιτεί την κοπιώδη συγκέντρωση των θεατών της. Και αυτή η μομφή με βρίσκει αντίθετο. Ηδη τα πράγματα έχουν γίνει όσο απλά μπορούν να γίνουν (δεν ξέρω μήπως έχουν γίνει και απλοϊκότερα του ως οφείλουν). Εδώ το θέατρο ζητά να μας διαφωτίσει για πράγματα που δεν καλογνωρίζουμε ή -ακόμα χειρότερα- που νομίζουμε ότι γνωρίζουμε. Σε αντίθεση με την ευκολία των συνθημάτων και του λαϊκίστικού μανιχαϊσμού ζητά να φανερώσει, να αποκαλύψει, να γίνει πρώτα το ίδιο σοφότερο και, στη συνέχεια, να μεταδώσει σε εμάς τη θεατρική του πραγματογνωμοσύνη. Δεν πρέπει να κουραστούμε λίγο κι εμείς;

Καταλήγω έτσι στο κρίσιμο ερώτημα: Στέκουν γι’ αυτούς τους λόγους το Θέατρο του Ηλιου και η Μνουσκίν «αντικειμενικοί» σε ό,τι λένε; Αν κρίνω από τις τοποθετήσεις τους βεβαίως και όχι! Αυτό μας έλειπε! Πότε η Ρωσοεβραία δημιουργός ή ο θίασος της έκατσαν σε δυο βάρκες ταυτόχρονα; Θέλουν να είναι πάντα με τους αδικημένους, τους αόρατους, τους εφήμερους και χαμένους της Ιστορίας. Μόλις αντιληφθούν με ποιανού το μέρος είναι το δίκιο, κατά την άποψή τους, ρίχνονται με τα μούτρα στην υπεράσπισή του! Τίποτα λιγότερο από αυτό. Γι’ αυτούς λοιπόν η Ουκρανία έχει σήμερα το δίκιο με το μέρος της. Κατά την άποψή τους μάλιστα είναι το διαχρονικό θύμα του ριζωμένου στη ρωσική κουλτούρα επεκτατισμού. Οχι μόνο το πιστεύουν αυτό, αλλά έχουν βαλθεί να το αποδείξουν και να το διαδώσουν σε όσους περισσότερους μπορούν. Θα τους πάρει χρόνια, αγωνιώδη προσπάθεια και άφθονο καβγά. Μα θα το πετύχουν.

Μιλάμε συνήθως για το «Θέατρο του Ηλιου» αναφερόμενοι στην αισθητική ή τις παραγωγές του. Μιλάμε, μου φαίνεται, με λάθος τρόπο. Οσο το θέατρο αυτό λέγεται «πολιτικό», το νοιάζει κυρίως ένα: να παραμένει όσο το δυνατόν επιδραστικότερο. Στις φωνές διαμαρτυρίας του φινάλε, στα επιφωνήματα χαράς, στα χειροκροτήματα συγκατάθεσης, μα και στα τρολαρίσματα ακόμη, απέδειξε ότι ακόμα είναι σε θέση να ταράξει βεβαιότητες, να σπάσει στερεότυπα, να ανατινάξει στεγανά. Να δείξει ότι η Ιστορία δεν διασώζει πάντα το δίκαιο. Μου ήρθε στον νου ένας Ελληνας ποιητής, να θυμηθώ ακόμη έναν: «Σε μένα ακόμα που σας ιστορώ. Αντισταθείτε»...

Τι ζητάει στην Πειραιώς η Μνουσκίν; Να βγάλει λέει τους δράκους από τις φωλιές τους. Και να τους κάνει φανερούς. Στα σταυροδρόμια. Ή στους καθρέφτες μας.