Πώς είναι να είσαι νοητικά ανάπηρος;

«Αν η τεχνητή νοημοσύνη εξουσίαζε τον κόσμο, μήπως θα γινόμασταν όλοι αυτομάτως νοητικά ανάπηροι;» Κι ακόμα: «Πώς είναι αλήθεια να ζεις έτσι;» – η αυστραλιανή ομάδα Back to Back Theatre, που την απαρτίζουν επαγγελματίες ηθοποιοί με νοητική αναπηρία, μας καλεί να αναρωτηθούμε για όσα θεωρούσαμε δεδομένα και ανατρέπονται από την τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.). Ειρωνικό ή μήπως πρόκειται για την εκδίκηση της ενσυναίσθησης;

«Ο κυνηγός πέφτει θύμα της σκιάς του» είναι η παράσταση που ανεβάζουν 6-8 Ιουνίου στην Πειραιώς 260 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και παίρνει τον τίτλο της από ένα παιδικό παραμύθι του Γάλλου λαογράφου Σαρλ Περό, που θυμίζει την αλεπού και το κοράκι του Αισώπου: ένας σκύλος καθώς διασχίζει μια γέφυρα ξεγελιέται από την αντανάκλασή του στο νερό και, καθώς ορμάει να κυνηγήσει τη σκιά του, ρίχνει τη λεία που είχε στο στόμα του.

Η ανατρεπτική παράσταση υφαίνει την ιστορία της γύρω από μια δημοκρατική συνέλευση, αδιάφορη για την τελειότητα των καταναλωτικών προτύπων.

Κι εκεί, με υλικό τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πολιτική του φύλου και την κυριαρχία της Τ.Ν., ξεπηδούν οι παρεξηγήσεις και οι παρερμηνείες, φωτίζοντας όχι μόνο όσα μας ενώνουν ή μας χωρίζουν αλλά κυρίως τις παρανοήσεις μας: μήπως η απάντηση που δίνουμε για το τι θεωρούμε «κανονικό» προδίδει περισσότερα για εμάς; Το έργο δεν αμφισβητεί μόνο τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, αλλά μας υπενθυμίζει την αλληλεξάρτησή μας: κανένας μας δεν είναι αυθύπαρκτος, έχουμε όλοι μερίδιο ευθύνης, είμαστε συνυπεύθυνοι... Θα μπορούσαμε άραγε να συνεργαστούμε για να λάβουμε τις αποφάσεις που είναι προς το συμφέρον μιας κοινωνίας των πολιτών;

• Εσείς τι απαντάτε στα ερωτήματα που βάζει η παράσταση για την Τ.Ν.; ρωτήσαμε τον καλλιτεχνικό διευθυντή της ομάδας και σκηνοθέτη αυτής της τρίτης παράστασης που παρουσιάζεται στην Ελλάδα, Bruce Gladwin, με τον οποίο συζητήσαμε για αυτή την ξεχωριστή ομάδα.

Εμείς έχουμε τις ίδιες απορίες με εσάς κι απλώς τις διατυπώνουμε...

• Η ομάδα δημιουργήθηκε μετά την αποασυλοποίηση όπως την είπαμε εδώ, αποϊδρυματοποίηση όπως την αποκάλεσαν στην Αυστραλία της δεκαετίας του 1980: όταν οι άνθρωποι με νοητική αναπηρία που ζούσαν απομονωμένοι στα ιδρύματα βγήκαν στην κοινότητα, βρήκαν σπίτια...

Υπήρξαν πρωτοβουλίες από ακτιβιστές για τα δικαιώματα αυτών των ανθρώπων να βρούνε απασχόληση. Μια ομάδα μουσικής, θεάτρου και εικαστικών τεχνών που έκανε εργαστήρια μαζί τους ενθουσιάστηκε με τη φαντασία και τον ξεχωριστό τρόπο σκέψης αυτών των ατόμων, κι αποφάσισαν ότι αξίζει να ακουστεί η φωνή τους, η οποία δεν είχε ακουστεί ποτέ προηγουμένως. Η προσέγγισή τους είναι πραγματικά ξεχωριστή, φέρνουν μια αυθεντική ειλικρίνεια στη σκηνή, είναι άνθρωποι που δεν έχουν περάσει από την εκπαίδευση κι ωστόσο τους απασχολούν όλα τα σύγχρονα προβλήματα. Σήμερα ο λόγος τους έχει ταξιδέψει, μέσα από τις παραστάσεις τους, σε όλον τον κόσμο. Και επεξεργαστήκαμε αυτή την ιδέα, που δεν αφορά ένα μακρινό μέλλον, ότι η τεχνητή νοημοσύνη παίρνει τη διανόηση του ανθρώπου και τι είδους ηθικά ζητήματα εγείρει κάτι τέτοιο. Και είναι κάπως ειρωνικό και σαν ένας ιστορικός παραλληλισμός αυτό που θέλαμε να εξερευνήσουμε, αυτά τα ερωτήματα. Πόσο έξυπνος θα νιώθει ο άνθρωπος απέναντι σε μια νοημοσύνη που θα μπορεί να συνταιριάζει ταχύτατα γεγονότα και αριθμητικά δεδομένα, να θυμάται εμφατικά θέματα αντλώντας από τεράστιες δεξαμενές πληροφοριών; Σε τι δίνουμε αξία, τελικά, ως κοινωνία; Θα νιώθει ανικανότητα, ότι υστερεί απέναντί της; Μπορεί να μην έχουν όλοι οι άνθρωποι πάει στο πανεπιστήμιο, αλλά όλοι έχουν νοημοσύνη κι αυτή η ποικιλία είναι ο πλούτος της κοινωνίας.

• Ερωτήματα που μας απασχολούν ήδη. Τι θέλετε να κρατήσει από την παράσταση ο θεατής;

Θαυμάζω τον τρόπο που όπως ξεδιπλώνεται η ιστορία είναι σαν να εξελίσσεται στο μυαλό του θεατή και να τον μετατοπίζει σχετικά με το τι σημαίνει αδυναμία και αναπηρία, του δημιουργεί τις ίδιες απορίες για το τι θα γίνει στο μέλλον και τι μέσα πρόληψης μπορούμε να λάβουμε. Και είναι μέρος της συγκίνησης ότι σε αυτό το ταξίδι το κοινό δεν σκέφτεται τις ανάγκες κάποιου άλλου, αλλά του ίδιου του του εαυτού. Η ιδέα της πραγματικότητας και της μυθοπλασίας μπερδεύεται γιατί μπορεί αυτό το μέλλον να είναι ήδη εδώ και τεχνολογικά να έχουμε περάσει αυτό το κατώφλι με όλες αυτές τις δυνατότητες που έχουμε στην άκρη του πληκτρολογίου μας. Η γενίκευση του τι μπορεί η Τ.Ν. να κατασκευάσει δεν είναι επιστημονική φαντασία πλέον: ήδη αναρωτιόμαστε για το τι είναι αληθινό και τι κατασκευασμένο. Και είναι δύσκολο να δώσεις απάντηση...

• Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετώπισε η ομάδα στην πορεία της;

Είμαι ο τέταρτος καλλιτεχνικός διευθυντής που έχει η ομάδα, δουλεύουμε περίπου δυόμισι χρόνια το έργο. Υπάρχει ισχυρό δέσιμο και εμπιστοσύνη μεταξύ των ανθρώπων της. Οταν το ξεκινήσαμε, οι ηθοποιοί ήταν έξι, το έργο έχει το αποτύπωμα όλων αυτών των ανθρώπων. Και δυστυχώς πέθαναν δύο ηθοποιοί στην πορεία... Σαν σκηνοθέτης ανακαλύπτω όλο τον πλούτο των τρόπων που οι άνθρωποι αυτοί, οι ηθοποιοί, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Υπάρχει μια γενναιοδωρία στον τρόπο που προσπαθούν, είναι εξαιρετικοί κοινωνικοί σχολιαστές κάτι που τους επιτρέπει η ρευστότητα της διαφορετικής αντίληψής τους: έχουν ζήσει έξω από θεσμούς και συμβάσεις που καθορίζουν εμένα και το κοινό, οι περισσότεροι ηθοποιοί δεν είχαν πρόσβαση στη στοιχειώδη εκπαίδευση, στις προσδοκίες των οικογενειών για γάμο και τη δημιουργία οικογένειας, έχουν περιορισμένη γνώση του καπιταλιστικού διακυβεύματος, των εργασιακών σχέσεων, του ποιος έχει τον έλεγχο, αλλά υπάρχει ένας φόβος για τις ανεξέλεγκτες καταστάσεις όπως διαμορφώνονται, και το ερώτημα για το τι πρόκειται να συμβεί, τι αποφασίζουμε να γίνει.

• Θα νιώθουμε όλοι νοητικά ανάπηροι αν επικρατήσει η Τ.Ν.;

Δεν γνωρίζω, μπορεί να οδηγήσει σε μια διανοητική καταπίεση και σίγουρα εγείρει ερωτήματα για το πώς θα μας συμπεριφέρονται, σαν να είμαστε... γαλοπούλες, λόγου χάρη, ή άνθρωποι με αναπηρία, τι θα απομείνει όταν εξαντληθεί η δυνατότητα εκμετάλλευσης του ανθρώπινου νου; Θα μετατραπούμε σε ένα είδος ζωικής ενέργειας για τη μηχανή, όπως στο Μάτριξ; Τι θέλουμε να αποφύγουμε στο μέλλον;

ℹ️ Πειραιώς 260 - Χώρος Ε, | 6 και 8 Ιουνίου στις 21.00 (8/6 καθολικά προσβάσιμη παράσταση) | 7 Ιουνίου στις 19.00 και στις 22.00 | Εισιτήρια 25 ευρώ. Προπώληση more.com