Ενας ευφυής απατεωνίσκος παίζει σε ένα άτυπο χρηματιστήριο ψυχών

Μετά την πολύχρονη επιτυχία τού «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς», η ομάδα Gaff στράφηκε φέτος στο ατελεύτητο (και μήπως επίτηδες «ανοιχτό»;) σατιρικό μυθιστόρημα του Γκόγκολ «Νεκρές ψυχές». Στην πραγματικότητα το έργο είχε τύχει μιας ραδιοφωνικής μεταφοράς παλαιότερα, μα η επί σκηνής απόδοσή του είναι, όπως και να το κάνουμε, μιας άλλης κλίμακας εγχείρημα.

Κανονικά το έργο του Γκόγκολ είναι γεμάτο εικόνες, τοπία και πρόσωπα της πατρίδας του κι από πολλές απόψεις είναι έργο καθαρά «ρωσικό» (αν και, εδώ που τα λέμε, ολόκληρη η μεγάλη ρωσική λογοτεχνία δεν είναι κάτι άλλο παρά καθαρά «ρωσική»). Ομως από πολλές απόψεις ακόμη οι «Νεκρές ψυχές» ανήκουν εξίσου στον 19ο αιώνα και τη λογοτεχνία του. Για να το κάνω πιο σαφές, γράφεται την ίδια εποχή περίπου με το «Παλαιοπωλείο» του Ντίκενς ή την «Παναγία» του Ουγκό. Και όπως και σε εκείνα τα έργα, ό,τι τελικά επιχειρεί ο Γκόγκολ σε αυτό είναι να συλλάβει τον συρφετό των χρόνων του και τον τρόπο των συγκαιρινών του. Είναι εξαιρετικός ανθρακωρύχος ο ίδιος, το δίχως άλλο, και διαθέτει σάτιρα και πνεύμα αρκετά ώστε να χρησιμοποιήσει και τα δύο σαν δυναμίτη για να ανοίξει λαγούμια κάτω από τα ήθη, τα συστήματα, τις αντιλήψεις και τους θεσμούς της εποχής του.

Μα ακόμα και μέσα στο μοναδικό, ιδιοφυές και ανοικονόμητο αυτό έργο του, ο Γκόγκολ δεν σταματά να δίνει ένα πυκνό και ζωντανό θέατρο. Θέατρο, πρώτα, στην ψεύτικη φορεσιά που φορούν οι άνθρωποι γύρω του. Και θέατρο, έπειτα, στον παλμό όσων σιωπούν μέσα στον θόρυβο, όσων χάνονται στη βουή των ημερών. Οι «Νεκρές ψυχές» είναι ένα σπουδαίο μυθιστόρημα, μα στο κέντρο του δεν παύει να ηχεί ο σφυγμός ενός ακόμη εξοχότερου, άγραπτου θεατρικού.

Αυτόν πιστεύω αφουγκράστηκαν η Σοφία Καραγιάννη και η ομάδα των σταθερών συντελεστών με τους οποίους η ίδια συνεργάζεται τα τελευταία χρόνια, μαζί με τους νέους καλλιτέχνες που συμπλήρωσαν τη διανομή της παρούσας παράστασης. Πίσω από την υπόθεση και την «περιπέτεια» του εν λόγω μυθιστορήματος εντόπισαν τον δραματικό πυρήνα του: Κάποιος αόρατος μα φιλόδοξος μικροαστός, ο Τσίτσικοφ, θα επιχειρήσει να «πιάσει την καλή», σε κάποια απίθανη επαρχία της αχανούς πατρίδας του, με ένα τέχνασμα που περισσότερο αιφνιδιάζει παρά πείθει για τις όποιες πιθανότητες επιτυχίας του. Για λίγο θα βρεθεί στον δρόμο της επιτυχίας. Μα σύντομα, και λόγω μιας κοινωνικής δυναμικής που ο ίδιος έχει παραλείψει ή υποτιμήσει, το σχέδιό του θα αποτύχει παταγωδώς και ο ίδιος θα βρεθεί στα τάρταρα.

Αυτό είναι σε δυο γραμμές το έργο του Γκόγκολ. Κι εδώ που τα λέμε, σαν πλοκή ή υπόθεση δεν εντυπωσιάζει κανέναν με την πρωτοτυπία του. Αλλά προσθέστε σε αυτό ακόμα δύο στοιχεία. Πρώτον, πως το «σχέδιο» που ο τυχοδιώκτης έχει καταστρώσει δεν είναι άλλο παρά να εμπορευτεί… νεκρούς κολίγους των γαιοκτημόνων της περιοχής. Πρόκειται στην ουσία για «αγνοούμενους» που η απώλειά τους δεν έχει ακόμη καταγραφεί επίσημα, έτσι ώστε να μπορούν κατ’ όνομα να αποτελέσουν προϊόν αγοραπωλησίας. Με δυο λόγια, ο Τσίτσικοφ θέλει να αγοράσει μια λίστα ονομάτων που θα του φανούν στη συνέχεια χρήσιμοι στο να ανεβάσει το κοινωνικό του στάτους αλλά και να διεκδικήσει κρατικές επιδοτήσεις. Αν τον δούμε από κάποια απόσταση, δεν πρόκειται παρά για το απόλυτο λαμόγιο σε ρωσική εκδοχή του 19ου αιώνα. Κι αυτό που έχει σχεδιάσει δεν είναι παρά να στήσει ένα άτυπο χρηματιστήριο ψυχών, με την ανταλλακτική αξία που ο καθένας θα δίνει ή θα διεκδικεί στο άκουσμά τους. Αυτό είναι αναμφίβολα το ένα βασικό στοιχείο που κάνει τόσο ξεχωριστή την πλοκή του Γκόγκολ. Το δεύτερο είναι βέβαια αυτός ο ίδιος... Που παρεμβαίνει, διακωμωδεί, περιγράφει με αδρότητα και διατηρεί μέχρι τέλους την αθωότητα κάποιου που εκθέτει μια απολύτως φυσιολογική ιστορία. Κι αν είναι περίεργο το σχέδιο του ήρωά του, δεν είναι γι’ αυτό κατακριτέο. Κι αν στο τέλος αποτυγχάνει, δεν είναι γιατί κάπου λάθεψε. Αποτυγχάνει για μάλλον τυχαίους λόγους. Γιατί ο Τσίτσικοφ παρασύρθηκε από ένα περιστασιακό ερωτικό σκίρτημα, τόσο ώστε να μην προσέξει τα νώτα του. Οι κυρίες που στα σαλόνια τους ανεβάζουν και κατεβάζουν υπολήψεις, αυτές και όχι κάποιο ηθικό σύστημα αξιών ή μια κρατική μέριμνα θα χαλάσουν τα μεγαλεπήβολα σχέδια του τυχοδιώκτη του.

Στοίχημα

Οπως κάνει σταθερά η ομάδα GAFF, αυτό που θα αποτελούσε για κάποιους άλλους πρόβλημα στο ανέβασμα ενός μυθιστορήματος, γίνεται αφορμή για ακόμα περισσότερο και ακόμα καθαρότερο θέατρο. Μοιάζει με κάποιο είδος στοιχήματος: Με πόσα (λίγα) μέσα είσαι σε θέση να αποδώσεις, ας πούμε, μια ρωσική άμαξα να τρέχει στους λασπόδρομους της Ρωσίας; Και με ποιο τρόπο, χωρίς ούτε μία άχρηστη ή περιττή αναφορά, μπορείς να δείξεις τις σχέσεις και το ήθος της εποχής, την παρακμή της; Τι θα κάνεις ώστε να δείξεις το αόρατο και να στηλιτεύσεις το ορατό; Και κυρίως: Πώς θα αναδείξεις σε σκηνικό κώδικα και δράση αυτό που ο Γκόγκολ εμπιστεύτηκε στον αναγνώστη του για να το μεταφέρει μυστικά;

Το αποτέλεσμα είναι από όλες τις απόψεις θαυμαστό. Στον πυρήνα αυτού του θεάτρου βρίσκουμε σταθερά τη μαγεία της μεταμόρφωσης και τη χειροποίητη αναπλαισίωση. Μια ομάδα ανδρών –οι Διονύσης Λάνης, Γιάννης Μάνθος, Χρήστος Παπαδόπουλος και Κωνσταντίνος Πασσάς- στροβιλίζεται μπροστά μας, με τον Ιωσήφ Ιωσηφίδη να κρατεί σταθερό τον Τσίτσικοφ στο κέντρο, όμοια με στύλο σε γιαταγάνι. Αποδίδουν ο καθένας και από ένα πρόσωπο του Γκόγκολ, άλλοτε ζωντανό και άλλοτε πεθαμένο. Γίνονται οι γκροτέσκες καρικατούρες των γαιοκτημόνων, γίνονται οι αόρατοι υπηρέτες τους, γίνονται ακόμα τα σκυλιά και άλογά τους. Κινούνται σε όλη την γκάμα του ζωντανού για να μετρήσουν με ένα ελαφρύ κούνημα του κεφαλιού τους τον χρόνο που απομένει στους θνητούς για να κατανοήσουν τον κόσμο. Θα το πω κι ας ακουστεί υπερβολικό. Αυτό το ρυθμικό κούνημα του κεφαλιού, το ειρωνικό και τραγικό συνάμα, είναι ό,τι κοντινότερο στον Γκροτόφσκι είδα τελευταία στο θέατρό μας. Κάτι που δεν μεταφράζεται και δεν ερμηνεύεται. Οχι μια «πληροφορία» ή διαπίστωση. Αλλά μαρτυρία του σώματος και χειρονομία της ύπαρξης.

Θα σταθώ για λίγο όμως ξεχωριστά στον Τσίτσικοφ του Ιωσηφίδη. Που στην αρχή τον βλέπουμε να εμφανίζεται κυρτός, ομιχλώδης, σκοτεινός. Και μετά σταδιακά ξεδιπλώνεται, αποκτά διαστάσεις, ανοίγει και φανερώνει τα κοινωνικά του «χαρίσματα»: ένας ευφυής απατεωνίσκος κι αυτός, ένας χρηματιστής τσέπης, ένας φτωχοδιάβολος με δανεικούς τρόπους, που πιστεύει ότι το σύστημα μπορεί να κατακτηθεί και μάλιστα από μέσα…

Στο τέλος, όπως είπαμε, αποτυγχάνει οικτρά. Μα δεν εξαφανίζεται γι’ αυτό. Ο Γκόγκολ τον θέλει να περνά στη συνέχεια από την Κόλαση της διαφθοράς στο Καθαρτήριο του εξαγνισμού και, μετά, στην Παράδεισο της μεταμέλειας.

Μα ποιος μπορεί να μιλήσει σήμερα για τέτοια πράγματα; Αρκεί που τον βλέπουμε έτσι: σαν τον μόνο που αντικρίζει κατάματα όχι τις «νεκρές ψυχές», αλλά τις ψυχές των νεκρών, όσων πέρασαν και χάθηκαν και ξεχάστηκαν από την Ιστορία. Και είναι αυτός, ο παρίας της, ο Τσίτσικοφ, που τις βλέπει για λίγο μπροστά του. Ιδού αν υπάρχει κάποιος δρόμος της σωτηρίας για εκείνον, δρόμος που θα τον φέρει κάποτε να συναντήσει τους ήρωες του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι.

Τα σκηνικά της Γεωργίας Μπούρδα είναι οι πλατφόρμες της Μνουσκίν, το όριο ανάμεσα στο παλκοσένικο της ζωής και του θεάτρου. Τα κοστούμια που υπογράφει η ίδια αναδεικνύουν την αλλοπαρμένη φύση των προσώπων του έργου. Ξεχωριστή η πρωτότυπη μουσική που συνέθεσε ο Γιώργος Χριστιανάκης, αληθινή δραματουργία που λειτουργεί στο υπόβαθρο της σκηνικής δράσης – το ίδιο και οι φωτισμοί της Βασιλικής Γώγου. Η κίνηση της Μαργαρίτας Τρίκκα δίνει στον περιορισμένο χώρο του «Θησείου» τις διαστάσεις της μεγάλης παρέλασης των ζωντανών και νεκρών, των ανθρώπων και των τεράτων του Γκόγκολ. Και έτσι απομένει στο τέλος, ύστερα από ένα θέατρο τόσο και τέτοιο, η στερνή απορία να μας συνοδεύει στην έξοδο: Ποιος από όλους όσους είδαμε υπήρξε νεκρός; Και ποιος ζωντανός ανάμεσά τους; Ποιος από εμάς;