Η αποδόμηση του μύθου

Ξεκινώντας πριν από αρκετά πλέον χρόνια, αρχικά με απόπειρες μικρής κλίμακας και προτάσεις ιδιαίτερης θεματολογίας και προχωρώντας μετά με σταθερά βήματα σε ολοένα και ευρύτερες παραγωγές, το ζευγάρι της Ιόλης Ανδρεάδη και του Αρη Ασπρούλη διεκδικεί σήμερα πρωταρχική θέση ανάμεσα στους δραματουργούς της γενιάς τους και του θεάτρου μας, εν γένει. Σχετικά πρόσφατα μετέφερα τις εντυπώσεις μου από τη δική τους μεταφορά στο σκηνή του ΚΘΒΕ της ζωής τού λαϊκού δεξιοτέχνη του μπουζουκιού Μανώλη Χιώτη -και ιδού τώρα, μόλις μερικούς μήνες μετά, που οι ίδιοι επανέρχονται με μια ακόμη τολμηρότερη πρόταση, στη μεταφορά του θρυλικού έργου της Μίτσελ για τη σκηνή του Δημοτικού Θεάτρου του Πειραιά. Θα πρέπει να προχωρήσουμε πίσω στον χρόνο, για να βρούμε στο θέατρό μας ανάλογης παραγωγικότητας ζεύγη -και όταν κάποια στιγμή αντιστοιχίσουμε κάποιους στην ποσότητα (όπως, ας πούμε, τους Σακελλάριο- Γιαννακόπουλο), διόλου δεν θα αντιστοιχούν στο πνεύμα, το ύφος ή ήθος της δημιουργίας τους.

Γιατί οι Ανδρεάδη-Ασπρούλης επιτελούν κάτι περισσότερο από το να ανεβάζουν -πάντοτε με επιτυχία- δικές τους πρωτότυπες συνθέσεις ή διασκευές. Εχουν αναπτύξει έναν τρόπο να παρεισφρέουν με την εργασία τους στον κορμό της πλατιάς λαϊκής πρόσληψης και του «μεγάλου θεάτρου». Με αυτόν τον τρόπο, συμβάλλουν όσο λίγοι στην αναβάθμιση του θεάτρου μας, προσφέροντας την αναθεωρητική και συχνά ανατρεπτική ματιά τους σε όλους όσοι θα έμεναν κανονικά άγνωροι των σύγχρονων εξελίξεων στον χώρο της σκηνικής τέχνης.

Τι να πει κανείς για το «Οσα παίρνει ο άνεμος»; Είναι μάλλον περιττό να αναφερθούμε στο βιβλίο της Μίτσελ, που εξιστορεί τη βίαιη μετάβαση του αμερικανικού Νότου του Εμφυλίου από ιδεατή γη της επαγγελίας (για λευκούς, εννοείται, και πλούσιους ιδιοκτήτες βαμβακοφυτειών) στη χώρα που θα ανακαλύψει βίαια τον τροχό της Ιστορίας.

Μα ποιος ασχολείται σήμερα με το βιβλίο; Ολοι όσοι ακούν τον τίτλο της παράστασης και προσέρχονται στο Δημοτικό κάτι άλλο έχουν στον νου τους: Την εξίσου εμβληματική μεταφορά του βιβλίου στην οθόνη, την ταινία που στέριωσε πάνω στον παλιό μύθο του Νότου έναν νέο μύθο, εκείνον του Χόλιγουντ, και που στα τόσα στερεότυπα του ιστορικού ρομάντζου του Νότου πρόσθεσε δικά του κλισέ, εξίσου κραταιά και διαχρονικά. Ετσι, κάθε φορά που θέλουμε να σκεφτούμε ένα ζευγάρι εραστών που «μαζί δεν κάνουνε και χώρια δεν μπορούνε», που η έλξη τους εναλλάσσεται με την άπωση και που καταφέρνουν να επισκιάσουν με το ρομάντζο τους και αυτήν ακόμη την ιστορία της χώρας τους, στο μυαλό θέλοντας ή μη θα φέρνουμε πάντα τον Κλαρκ Γκέιμπλ ως Ρετ Μπάτλερ και τη Βίβιαν Λι ως Σκάρλετ Ο’ Χάρα.

‘Η μήπως το αντίστροφο; Μήπως είναι ο Μπάτλερ που οδηγεί στον Γκέιμπλ και η Σκάρλετ στη Βίβιαν Λι; Τόσο είναι δυνατή η ώσμωση των εικονικών μορφών με τα θρυλικά τους αντίστοιχα, ώστε να μην μπορούμε να διακρίνουμε τα όρια του ενός από τον άλλον. Ποιος θα τολμούσε, λοιπόν, να μπει ανάμεσά τους, για να παρουσιάσει έναν «άλλον» Μπατλερ-Γκέιμπλ και μια «διαφορετική» Σκάρλετ-Λι; Η απάντηση βρίσκεται στο δικό μας Δημοτικό. Κι αν υπάρχει λόγος που η ελληνική διασκευή του θρύλου εντυπωσίασε ακόμη και την Αμερικανίδα ακαδημαϊκό Λόρα Τέσμαν, βρίσκεται στην τόλμη ακριβώς της αντισυμβατικής, αντιμυθολογικής παρουσίασής του.

Οσο για το κοινό του Πειραιά, αυτό συρρέει στο θέατρο, εξαιτίας μιας προπολεμικής κινηματογραφικής υπνοβασίας, για να βγει από εκεί με την αίσθηση του απότομου ξυπνήματος. Γιατί οι Ανδρεάδη-Ασπρούλης δεν ασχολούνται με την ιστορία του βιβλίου αλλά με τη διαλεκτική της. Δεν συνθέτουν τον μύθο αλλά τον αποδομούν. Δεν ακολουθούν την εικόνα του κινηματογράφου, μα την ανατρέπουν. Και, τέλος, δεν προσθέτουν στην υπάρχουσα χρυσόσκονη του Χόλιγουντ λίγη από τη θεατρική λάμψη. Αντιθέτως, αφαιρούν από τον μύθο την παρηγορητική υπνοβασία του.

Με δυο λόγια, και προκειμένου να αποφευχθεί η κάθε παρεξήγηση, το «Οσα παίρνει ο άνεμος» αποτελεί την κριτική, διαλεκτική και αποδομιστική προσέγγιση της πολύ παλιάς ιστορίας της Μίτσελ για τον Νότο και της επίσης παλιάς ταινίας του Χόλιγουντ. Τόσο ώστε να εμφανιστούν από κάτω όσα έμειναν κρυμμένα και στις δύο εκδοχές του κοινού μοντέλου επιβολής και εξουσίας.

Κάποια από όσα ανατρέπονται αφορούν τους ήρωες της Μίτσελ, που, παρά τον διάχυτο ρατσισμό τους, παραμένουν πρόσωπα εξαιρετικά ενδιαφέροντα, ακόμα και με τα σημερινά δεδομένα. Ο Μπάτλερ, ας πούμε, παραμένει ο μέγας εκείνος κυνικός ιππότης, ο βαθιά τραυματισμένος από την έλλειψη του προσώπου που θα μπορούσε να εμπνεύσει τον αγώνα για κάποιον αληθινό και μεγάλο σκοπό. Η Σκάρλετ, από την άλλη, είναι ακόμη ο ορισμός του «υπαρξιακού ανθρώπου», στον οποίο οι καταστάσεις αποκαλύπτουν εκτός από τις αρετές και τα δαιμόνιά του. Η διαχρονική σαγήνη και των δύο σε εμάς είναι πως κανείς από τους δύο δεν είναι αυτό που λέμε «θετικός» ήρωας. Κι όμως είναι ακριβώς αυτή η ακαταλληλότητά τους για πρότυπο που τους χαρίζει γοητεία, σεξαπίλ και μαγνητισμό.

Και κάτι άλλο μαζί, που είναι εντυπωσιακό πως το κατάλαβαν πρώτοι οι Ελληνες δημιουργοί. Στο «Οσα παίρνει» βρίσκεται η παραδειγματική και πρόσφορη εκείνη περίπτωση προσώπων, στα οποία το ήθος μεταβάλλεται με τις καταστάσεις και ο χαρακτήρας παρουσιάζεται σε σχέση με τις πράξεις. Ναι, καλά το καταλάβατε. Οι δύο αιώνιοι καταραμένοι εραστές του Νότου θα μπορούσαν κάλλιστα να αποτελέσουν την ύλη ενός μπρεχτικού θεάτρου, όμοια όπως ο Γερμανός συγγραφέας δανείστηκε κάποτε τις υποθέσεις των έργων του από τις επιτυχίες του μελοδράματος της εποχής του, μια Πεντάρα, μια Μάνα Κουράγιο ή ένα παραμύθι του Σε Τσουάν.

Αυτό είναι το πλαίσιο όπου πρέπει να βάλουμε στο «Οσα παίρνει» του Δημοτικού. Του θεάτρου που, ακολουθώντας τις μεθόδους του Μπρεχτ, αποδομεί την παραδεδομένη ιστορία, εμφανίζει στο εσωτερικό της στερεότυπα που την κινούν και, ως έναν βαθμό, τοποθετεί τα πρόσωπα σε ευρύτερους πολιτικούς και ιδεολογικούς άξονες.

Σε αυτό οφείλεται και η σκηνοθεσία της παράστασης από την Ανδρεάδη. Εδώ βρίσκεται η αιτία για ένα θέατρο μέσα στο θέατρο (το «καδράρισμα» της σκηνής, με τα πρόσωπα να αναλαμβάνουν την αφήγηση της ιστορίας τους), η τακτική διακοπή της πλοκής με τις παραβάσεις των ηρώων, αλλά και οι ευθείες παρεμβάσεις που σχολιάζουν, ερμηνεύουν και «συμπληρώνουν» το κείμενο. Εδώ βρίσκουμε την επιλογή των ηθοποιών να μη μιμηθούν την κινηματογραφική εικόνα τους αλλά να τη δείξουν στο κοινό.

Και οι ερμηνείες, φυσικά. Ενα εκατοστό έξω από τον ρόλο η καθεμία, σε σημεία αναπτυγμένη σε «τρίτο πρόσωπο», πιστή όχι στην ψυχολογία αλλά στην αφήγηση των χαρακτήρων. Και βέβαια η μουσική, που λειτουργεί κι αυτή σχολιαστικά και δεικτικά, με τα τραγούδια του Νότου να θέτουν «ιστορικά» και διαλεκτικά σημεία αποκάλυψης του νοήματος της κάθε πράξης.

Εδώ βρίσκουμε τη Λένα Παπαληγούρα ως Σκάρλετ να διαμορφώνεται από τον άνεμο και να τον διαμορφώνει. Τον πατέρα της, τον Τζέραλντ του Γεράσιμου Γεννατά, που έχει αφεθεί στην «ιρλανδική» και, στην ουσία, μοιρολατρική ακινησία του. Εδώ θα βρούμε τον Μπάτλερ του Ορέστη Τζιόβα, να δείχνει τον χαρισματικό αλλά κενό άνθρωπο, που αναζητά πυξίδα και ταξίδι. Σε αυτό το σημείο ανιχνεύουμε τον Ασλεϊ του Ομηρου Πουλάκη και τη Μέλανι της Ιφιγένειας Καραμήτρου, πότε παθητικοί και πότε ενεργητικοί συμμέτοχοι της ιστορίας.

Η Μάμι της Idra Kayne γίνεται αφηγήτρια της ιστορίας και, κατά κάποιον τρόπο, ο τελικός κριτής της. Στην πιο τυπικά επική πιθανόν σκηνή της παράστασης, η Μάμι θα σπάσει πρώτα τον τοίχο προς το κοινό και ύστερα τον τοίχο προς την ιστορία, για να μιλήσει εξερχόμενη από εκεί για όλα όσα -φυλετικές αδικίες, διωγμοί, δολοφονίες μαύρων- το «Οσα παίρνει» επιμελώς και συστηματικώς παραλείπει. Ο Θάνος Κόνιαρης γίνεται συνδετικός ιστός όλων των παραπάνω, επιτελώντας μια σειρά από ρόλους. Στους δύο συμπληρωματικούς ρόλους της μεταφοράς, η Δάφνη Καμμένου παρουσιάζει την Ελεν και η Ελευθερία Πάλλα τη Σουέλεν, ενώ στον ρόλο της μικρής Μπόνι, ένα χαριτωμένο κοριτσάκι εγκαλεί με το γέλιο του το πικρό χέρι της μοίρας.

Ο Γιώργος Παλαμιώτης είναι κάτι παραπάνω ο από επί σκηνής μουσικός. Είναι περφόρμερ της βαθιάς αντήχησης που παράγει το υπέδαφος του Νότου, σκαμμένο από χέρια μαύρων και ποτισμένο τον ιδρώτα τους. Τα κοστούμια του Νίκου Χαρλαύτη αφηγούνται κι αυτά με τον τρόπο τους τον Νότο της γοητείας και της επιβολής.

Υπάρχουν πράγματι εκείνα που ο άνεμος παίρνει μαζί του. Και υπάρχουν κι όσα επιστρέφουν, για να ακουστούν ξανά, δυνατά και μεγάλα.