Οι Σεφαραδίτες ως μέρος της κοινής ελληνικής διαδρομής

Ως γνωστόν, στην ιστορία της η Μεσόγειος υπήρξε ανέκαθεν μήτρα των πολιτισμών και φέρετρό τους. Γεμάτη κτερίσματα παραδόσεων από όσους πέρασαν, έφτιαξαν σπιτικά, γλώσσα και έθιμα και χάθηκαν ύστερα, άλλοτε ήσυχα και άλλοτε με έναν λυγμό στο στόμα. Οι Σεφαραδίτες της Θεσσαλονίκης, πρόσφυγες προσφύγων που πέρασαν κάποτε διά της πυρός και του σιδήρου της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης, για να βρεθούν στα πιο φιλόξενα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσαν για αιώνες την ειδοποιό διαφορά της Θεσσαλονίκης, βασικό στοιχείο της διαπολιτισμικής της ταυτότητας και κέντρο της διαπολιτισμικής της αναμόχλευσης. Αυτά μέχρι τη Shoah του ‘41. Σήμερα, η Θεσσαλονίκη δεν είναι παρά μια πόλη κτισμένη σε πλάκες μνήμης, τόσο χαμένη στον θόρυβο και τη φασαρία των δρόμων της, ώστε δυσκολεύεται -ή αδιαφορεί- να ακούσει τις φωνές που έρχονται από το υπέδαφος.

Ο Λέων Α. Ναρ, ένας από τους πιο ταλαντούχους συγγραφείς της συμπρωτεύουσας, γόνος εβραϊκής οικογένειας της πόλης ο ίδιος και εγγονός διασωθέντων, αντιστέκεται σθεναρά στην αδιαφορία. Στο κέντρο των μελετών του -γιατί είναι και εξαιρετικός ιστορικός- και των λογοτεχνικών έργων του βρίσκεται σταθερά το παρελθόν της πόλης και η διατήρηση του «κόσμου» της. Ο κάθε κόσμος, όμως, υπάρχει όσο υπάρχει η γλώσσα που τον περιγράφει. Γι’ αυτό η μνήμη και τα αρχεία από το πέρασμα των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη συνδέονται για τον Ναρ με τη διάσωση της γλώσσας, των ισπανοεβραϊκών (λαντίνο ή τζούντιο), τα οποία, κι αν μπορούμε να διερευνήσουμε σήμερα επαρκώς τη γλωσσολογική τους δομή, δύσκολα θα τα ακούσουμε ξανά ως λαλιά.

Μας λείπει κάτι περισσότερο από τους Εβραίους της πόλης κι από όσα η έρευνα και τα αρχεία προσκομίζουν. Μας λείπει το ξάφνιασμα της αληθινής ζωής, ο ήχος των ανθρώπων, το άρωμα της φορεσιάς και η γεύση των φαγητών... Μας λείπει, με δυο λόγια, ο μικρός άνθρωπος πίσω από τη μεγάλη Ιστορία.

Διόλου τυχαίο, λοιπόν, που ο Ναρ επιστρέφει στο θέατρο και στην πρώτη του ύλη, τον άνθρωπο. Κι αν δεν ενδιαφέρεται για την «ιστορική» αναβίωση της χαμένης κοινότητά;ς του, ενδιαφέρεται για όσα διαπερνούν τη μνήμη και για όσα διασώζονται ακόμη σαν αόρατο, μα υπαρκτό τμήμα της ταυτότητας των Σαλονικιών. Ο Ναρ συναντά τους πολίτες της πόλης του, πίσω από τα σχήματα της φυλετικής διαφοράς, της ιστορικής διαδρομής, της «ιδιαιτερότητας».

Το «Madre Salonico» είναι, ουσιαστικά, η αναθεωρημένη παρουσίαση μιας παλιότερης επιτυχίας του ΚΘΒΕ, του «Δεν σε ξέχασα ποτέ», με διαφορές, κυρίως στο θέμα της σκηνοθεσίας του Βίκτωρα Αρδίττη, που καθιστούν το αποτέλεσμα εκ νέου συναρπαστικό. Ο Αμερικανός εγγονός ενός μετανάστη (ή «πρόσφυγα», αναλόγως πώς διαβάζει κανείς την ιστορία) Εβραίου της Θεσσαλονίκης επιστρέφει στην πόλη των προγόνων του, για να τη γνωρίσει ή μάλλον να την κατανοήσει. Εχει για οδηγό τη γιαγιά του, την περίφημη τραγουδίστρια σεφαραδίτικων τραγουδιών, Ζάνα, μια ζωντανή και μπριόζα γυναίκα -τυπικό δείγμα Σαλονικιάς-, η οποία θα ξεδιπλώσει στις αφηγήσεις της όχι μόνο την προσωπική της ιστορία (ένας χαμένος έρωτας, παρμένος λες από τα παλιά ρομάντζα) αλλά και την ιστορία της κοινότητάς της.

Tοπόσημα

Ας σημειωθεί ότι η Ζάνα είναι φανταστικό πρόσωπο, μα όσα λέει αφορούν συγκεκριμένα τοπόσημα και πρόσωπα της πόλης πριν τον Πόλεμο: το σχολείο της Αλιάνς, το Καπάνι και η Μοδιάνο, τα Λαδάδικα και ο Φραγκομαχαλάς, η Πυρκαγιά του 1917, το Μαύρο Σάββατο της 11ης Ιουλίου του 1942 στην Πλατεία Ελευθερίας... Ας σημειωθεί ακόμα ότι, σύμφωνα με την υπόθεση, η οικογένειά της Ζάνα διασώθηκε του Ολοκαυτώματος, λόγω του προνοητικού πατέρα της, που, καταλαβαίνοντας ήδη από το πογκρόμ του 1931 τι μέλλεται να συμβεί -και ακούγοντας την αταβιστική φωνή ενός Σεφαραδίτη-, μάζεψε την οικογένειά του και έφυγαν εγκαίρως για τον Νέο Κόσμο. Και τα δύο έχουν σημασία, γιατί κρατούν τα αντίβαρα στο ζύγι της μοίρας ενός Εβραίου. Από τη μια η ιστορία των γεγονότων, της βίας και εξολόθρευσης. Και από την άλλη η συνεχής Εξοδος μέσα από ύδατα, το θαύμα του πατριάρχη που σώζει τον λαό του (την οικογένειά του), αναζητώντας νέα πατρίδα. Ολος ο μύθος και η μοίρα των Εβραίων, στη μικρογραφία μιας οικογένειας της Θεσσαλονίκης.

Και με όλο, βέβαια, το τραγικό βάρος της ιστορίας τους. Μπορούμε να διακρίνουμε αυτό το βάρος στα ερωτήματα που διαπερνούν το έργο. Γιατί, ας πούμε, ο βολεμένος Νεοϋορκέζος Ιντό Μορντώχ επιδιώκει να επιστρέψει σε μια μακρινή χώρα και σε μια ακόμη μακρινότερη καταγωγή, σε μια πόλη που σχετίζεται με τις κακές μνήμες του παρελθόντος, με τον θάνατο και την εκρίζωση; Γιατί η γιαγιά του μπαίνει στη δοκιμασία να συναντήσει τον παλιό εαυτό της, μα και τον χαμένο έρωτα των παιδικών της χρόνων;...

Η απάντηση που έρχεται στο μυαλό είναι πως, χωρίς αυτά, κανείς δεν συναντά τον εαυτό του... Ο Ιντό Μορντώχ οφείλει να επιστρέψει, για να αποκτήσει όχι μόνο ρίζες αλλά ταυτότητα. Κι ύστερα, αφού μάθει το παρελθόν του, να επιστρέψει σοφότερος στο μέγα ερώτημα κάθε πρόσφυγα: «ποιος είμαι;». Η γιαγιά Ζάνα είναι κάτι σαν την τρυφερή πύλη του εγγονού της σε αυτό το ταξίδι προς τα πίσω αλλά και προς τα μέσα.

Του προσφέρει σαν χάρη για το ταξίδι το δώρο της τέχνης της, το τραγούδι. Αυτά τα τραγούδια γίνονται σκαλοπάτια που ανεβαίνει η μνήμη του σώματος, για να επιστρέψει στο παλαιό χνάρι. Τα σεφαραδίτικα τραγούδια ηχούν όμορφα και ιδιαίτερα, ένα μίγμα από όσα μάζεψαν οι άνθρωποι στο αιώνιο ταξίδι τους, από τανγκό, αμανέδες, δημοτικά, βαλκάνια… Οι μουσικολόγοι βλέπουν παραδόσεις σαν αυτές, όπως τα παλιά σεντούκια που κρύβουν μέσα τους πολύχρωμα μελωδικά υφάσματα.

Aθώος έρωτας

Κι έτσι ο Ιντό θα «ακούσει» όχι μόνο αυτά που σώζονται αλλά και όσα χαθήκαν. Για ανθρώπους που τους άρπαξε ο λύκος, για σπίτια που ερήμωσαν, για τάφους που στηλιτεύτηκαν. Και στο τέλος για έναν αθώο έρωτα, ανάμεσα στη Ζάνα και στο γειτονόπουλό της Γκάμπι, που δεν μπόρεσε να βρει τον δρόμο της επιστροφής και έμεινε κλεισμένος σε ανεπίδοτες επιστολές αγάπης.

Μα με αυτά ο Ιντό θα βρει τελικά μια θέση στην πόλη του -όπως και η πόλη θα βρει τη θέση της μέσα του. Το επίθετο της οικογένειάς του δεν μοιάζει, άλλωστε, τυχαίο. Παραπέμπει σε ένα όμορφο κτίσμα της Θεσσαλονίκης, στη βίλα «Μορντώχ», που ακόμα στέκεται όρθια σαν αραβούργημα ανάμεσα στα νεόδμητα της μεταπολεμικής αντιπαροχής.

Αν θυμάμαι καλά, το «Δεν σε ξέχασα ποτέ», σκηνοθετημένο από τον Μιχάλη Σιώνα, ακολουθούσε τότε τη λογική του θεάτρου-ντοκουμέντου και το ύφος του Πισκάτορ, με ζωντανή κινηματογράφηση επί σκηνής, πολλά διευκρινιστικά πλακάτ και απευθείας επικοινωνία του αφηγητή-Ιντό προς το κοινό. Ηταν η εποχή Μπουτάρη στη Θεσσαλονίκη, του ανοίγματος στο παρελθόν αλλά και της κριτικής διερεύνησης της ενοχικής σιωπής που ακολούθησε για πολλά χρόνια. Το ανέβασμα όμως του «Madre Salonico» από τον Βίκτωρα Αρδίττη ακολουθεί μια λιγότερο διδακτική, περισσότερο αισθαντική προσέγγιση, κοντύτερα πιστεύω στη λογική του Ναρ. Εδώ ο αφηγητής απευθύνεται περισσότερο στον εαυτό του και πλαγίως σε εμάς, η μουσική γίνεται κύριο στοιχείο της παράστασης, ενώ τα υπόλοιπα στοιχεία της, τα «διδακτικά», συμπληρώνουν διακριτικά την εικόνα. Το βασικό είναι να συναισθανθούμε τους Σεφαραδίμ όχι σαν «εκείνους τους άλλους», αλλά ως κοινό μέρος της ελληνικής διαδρομής, κάτι που αφορά και πολλούς άλλους ακόμη, πέρα από τη σαλονικιώτικη εντοπιότητα ή την εβραϊκή κοινότητα. Με δυο λόγια, ο Αρδίττης, στην ουσία, επιχειρεί να εντάξει το έργο του Ναρ ανάμεσα στα άλλα έργα της κοινής νεοελληνικής ιθαγένειας.

Οπως είπαμε, η μουσική είναι πρωτεύον στοιχείο της παράστασης. Κι είναι κρίμα που νιώθω αναρμόδιος να σχολιάσω τη βαθιά μελέτη της Μάρθας Μαυροειδή στη ποικιλότητα της σεφαραδίτικης παράδοσης -ακόμη κι αν διόλου αυτό δεν με εμποδίζει να αφεθώ στις μελωδίες της, τραγουδισμένες όμορφα από την Ελένη Ουζουνίδου και με τη συνοδεία του Λεονάρδο Μπατή και του θαυμάσιου μουσικού συνόλου «Σμάρι» (το αποτελούν οι μουσικοί Χάρης Λαμπράκης, Νίκος Παραουλάκης, Στρατής Ψαραδέλλης, Μάρθα Μαυροειδή, Γιώργος Ταμιωλάκης, Γιώργος Βεντουρής, ενώ συμμετέχει ο Φώτης Σιώτας). Στους δύο «θεατρικούς» ρόλους του έργου, η Ελένη Ουζουνίδου δίνει μια ζεστή, πληθωρική Ζάνα, μια μορφή της πάλης του εφήμερου με το αιώνιο. Ενώ ο Λεονάρδος Μπατής διαγράφει έναν Ιντό φορέα του υπαρξιακού ερωτήματος κάθε πρόσφυγα και μαζί κάτοχου ενός μεγάλου μυστικού της ανθρωπότητας. Τη μόνη ίσως πειστική απάντηση στο ερώτημα «ποιος είμαι».