Ούτε ένα ούτε δύο, τέσσερα διαφορετικά έργα του Βιριπάγιεφ είδαμε φέτος, επιβεβαιώνοντας περίτρανα πως ο Ρώσος εμιγκρές (ζει στην Πολωνία) συγγραφέας αποτελεί πλέον μια κεντρική φιγούρα της σύγχρονης δραματουργίας. Κεντρική, βέβαια, όσο κι αμφιλεγόμενη· καθώς ο ίδιος γράφει συχνά με τρόπο που μεταφέρει στη γραφή του εκείνες τις ελλείψεις που διακρίνει ως σημεία της γενικότερης πνευματικής παρακμής των ημερών του (μας). Κείμενα ασφαλώς ενδιαφέροντα, που ωστόσο αδυνατούν να σταθούν για πολύ σε ένα θέμα, πάσχοντας από σοβαρή αδυναμία συγκέντρωσης· κείμενα διερευνητικά, που όμως κουβαλούν πακτωλό θεμάτων, από τα πλέον κρίσιμα μέχρι τα πλέον «αραχνιασμένα» υπαρξιακά του ανθρώπου. Τέλος, κείμενα που θέλουν να ακουστούν, μα που επιχειρούν ή μοιάζουν να επιχειρούν μια πλοήγηση στα σύνθετα θέματα του παρόντος, χωρίς πάντοτε -όπως συμβαίνει εξάλλου και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης- να αποτολμούν εμβάθυνση σε αυτά. Και, από την άλλη, είναι αλήθεια πως ό,τι και όπως γράφει ο ευαίσθητος αυτός δέκτης της σημερινής πραγματικότητας, αυτό και έτσι είναι: τα ίδια παντού ερωτήματα που απομένουν κενά, οι κρίσεις που περνούν για να έλθουν οι επόμενες, τα λόγια πάνω σε λόγια που κρύβουν μια απέραντη λίμνη σιωπής... Αν πράγματι ο Βιριπάγιεφ μείνει στην Ιστορία κι αν λέει κάτι και στους επόμενους, μένει να το δούμε… Μα προς το παρόν ακούμε στα θεατρικά του την εμβοή των ημερών μας.
Εντυπώσεις
Το «Απόρρητο» που ανέβασε η Ταμίλα Κουλίεβα (κατά κάποιον τρόπο άμεση συνομιλήτρια του συγγραφέα) είναι έργο που πρωτοεμφανίστηκε το 2021, άφησε εξαιρετικές εντυπώσεις στη σκηνή του ιστορικού Οπόλε και μεταφέρθηκε μάλιστα γρήγορα στα πλατό της πολωνικής (παρακαλώ) τηλεόρασης. Μα από τα λίγα που κατάλαβα από τις πρώτες εκείνες -ας πούμε «αυθεντικές»- παρουσιάσεις του, σχημάτισα την εντύπωση πως αυτή εδώ, στο θέατρο της Ακαδημίας, είναι ανώτερη, τόσο στην ερμηνεία του έργου όσο και στην απόδοσή του. Κι αυτό όχι μόνο γιατί η Κουλίεβα διαισθάνθηκε και ακολούθησε τον παλμό του έργου, την αναπόδοτη λέξη και την εντατική του ακινησία. Μα και γιατί, όπως πιστεύω, είδε ότι στο έργο αυτό υπάρχει ένα ρολόι που μετράει τον χρόνο αντίστροφα, σαν τις βόμβες, ανεβαίνοντας ολοένα σε απόγνωση, όσο ο χρόνος περνάει. Σήμερα, τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη του παρουσίαση, ό,τι σήμαινε αρχικά το «Απόρρητο» γίνεται ολοένα και περισσότερο επείγον.
Βέβαια, έχουμε μάθει πια καλά πως αυτό που ανεβαίνει στη σκηνή του Βιριπάγιεφ δεν είναι ακριβώς «θέατρο». Αποτελεί περισσότερο ένα πείραμα, μια πειραματική σύσταση ενός χώρου συζήτησης που έχει για σκοπό από τη μια την εναπόθεση ερωτημάτων κι από την άλλη τη δική μας, τη σιωπηρή, μα ενεργή συμμετοχή σε ό,τι ακούμε. Αυτός ο ανοικτός διάλογος δεν είναι διόλου στατικός: μπορεί, αντίθετα, να γεννήσει δράση, να προκαλέσει ένταση, να δημιουργήσει αντίδραση. Κι αν αυτό διαψεύδει τις όποιες προσδοκίες για το τι να περιμένουμε σε ένα «θέατρο», στο τέλος, με αυτόν τον «διάλογο», φεύγουμε από το θέατρο νιώθοντας περιέργως ευλογημένα προδομένοι, ικανοποιημένοι εξαιτίας της δημιουργικής του διάψευσης.
Τρία πρόσωπα, τρεις διακεκριμένοι επιστήμονες, προερχόμενοι μάλιστα από ένα από τα βασικά κέντρα διαμόρφωσης της σημερινής σκέψης, από το Πανεπιστήμιο του Κολούμπια, δέχονται να συμμετάσχουν σε ένα πείραμα που διεξάγει το Ιδρυμα Εφαρμοσμένης Ηθικής (ό,τι κι αν αυτό σημαίνει) και στις συνεντεύξεις που διεξάγονται μέσω της Τεχνητής Νοημοσύνης. Οι επιστήμονες εκπροσωπούν τις πλέον περιζήτητες (και κάπως αλαζονικές) γνωσιολογίες της Ψυχολογίας, Βιολογίας και Νευροεπιστήμης αντίστοιχα, επιβεβαιώνοντας μάλιστα από κοινού το πρότυπο της δυτικής ακαδημαϊκής επιτυχίας: είναι όλοι τους λευκοί και καταξιωμένοι, με περίσσια αυτοπεποίθηση και με εκείνον τον περιρρέοντα ναρκισσισμό που σήμερα αναγνωρίζουμε συνήθως ως «κύρος».
Μα οι απανωτές ερωτήσεις που τους απευθύνουν τα ευγενικά όσο και πιεστικά άβαταρ της ΑΙ μοιάζουν να θέλουν να διαρρήξουν το συμπαγές αυτό προσωπείο τους. Αφορούν σχεδόν τα πάντα, από θέματα που σχετίζονται με την πλανητική κρίση, την ανοχή, την ευθανασία, την αυτοκτονία, την άμβλωση, μέχρι την πολιτική ορθότητα, τη θανατική ποινή, την πίστη στον Θεό ή την κλιματική αλλαγή... και βέβαια όχι αναγκαία με αυτή τη σειρά. Στην αρχή, όλα προσκούουν επιτυχώς στην ασπίδα του επιστημονικού τους κύρους, που έχουν άλλωστε μάθει να υπερασπίζονται και να διασφαλίζουν. Μα όταν στην παραπάνω τρικυμία των ερωτήσεων παρεισδύσουν ξαφνικά θέματα ιδιωτικής φύσης, οι επιστήμονες χάνουν την ασπίδα τους και ξαναγίνονται «άνθρωποι»: - Εχετε καπνίσει LSD; - Εχετε πει ψέματα; - Εχετε απατήσει ποτέ τον/την σύζυγό σας;…
Συμπέρασμα
Με αυτά ανοίγεται μια σειρά ζητημάτων για το τι είναι ικανός να κάνει ο άνθρωπος, για το αν είναι αληθινά μονογαμικός, για το ποιες είναι οι πιθανότητες της επιβίωσής του… Και τελικά για το πόσο ελεύθερος ή ανεξάρτητος είναι. Κατά κάποιον τρόπο, ο Βιριπάγιεφ ακολουθεί τη σωκρατική μέθοδο της εκμαίευσης, για να καταλήξει στο παλαιό συμπέρασμα: επιχειρούμε, λοιπόν, και σήμερα να κατανοήσουμε τον κόσμο χωρίς να έχουμε κατακτήσει πρώτα γνώση του ποιοι στ’ αλήθεια είμαστε. Η υποκριτική αυτή στάση επιδεινώνει τη χαοτική πραγματικότητα των καιρών. Παράδειγμα; Είναι πιο εύκολο να μιλάμε για την ελευθερία, παρά να την αναζητούμε με τις επιλογές μας.
Η Ταμίλα Κουλίεβα επέλεξε να στήσει στη σκηνή του «Καρέζη» ένα νέο κλειστοφοβικό «εργαστήριο του Καλιγκάρι», μέσω της ΑΙ, με σκοπό να στρέψει τα πρόσωπα του έργου προς τον μέσα καθρέπτη. Στους ανακλώμενους τοίχους του σκηνικού (σκηνικά του Γιώργου Γαβαλά, κοστούμια της Λένας Μινά), εμφανίζονται τα άβαταρ της ΑΙ με τα πρόσωπα και την άνεση της Ελλης Στάη και του Παύλου Τσίμα (εικαστικά και video art από τον Νίκο Τσουκνίδα). Η ιδέα να μεταφερθεί με αυτόν τον τρόπο η αναγνωρίσιμη επιτελεστικότητα της συνέντευξης είναι αληθινά λαμπρή και λειτουργεί αμφίδρομα, τοποθετώντας στη θέση του ίσως κάπως μακρινού ακόμη ΑΙ την αμεσότερη εμπειρία της δημοσιογραφίας. Οι φωτισμοί της Ελευθερίας Ντεκώ βοηθούν στην απόδοση αυτού του κλίματος του μετα-ανθρωπισμού, που διαλύει τα προσχήματα και δρα καταλυτικά στα πρόσωπα του έργου.
Πολύ καλή η μετάφραση της Βεατρίκης Ψυχάρη, με ουσιαστικές παρεμβάσεις στη δραματουργία (άλλωστε, όπως μαθαίνω, το έργο έχει δεχθεί εκ νέου επεξεργασία από τον συγγραφέα). Στους ρόλους των συνεντευξιαζόμενων η Κουλίεβα παρουσιάζει τη Μόνικα, μια ολιστική ψυχολόγο που αδυνατεί να ελευθερώσει τον ίδιο τον ψυχισμό της. Η Μαριάννα Κιμούλη αποδίδει τη Ράιεν, μια νεαρή βιολόγο (και πέτρα του σκανδάλου), γεμάτη με τον ενθουσιασμό, το πάθος αλλά και τις αντιφάσεις της νεότητας. Στον πιο θεατρικό ίσως ρόλο του έργου, ο Χρήστος Στέργιογλου ερμηνεύει τον Μόργκαν, έναν νευροεπιστήμονα με σοβαρές ανησυχίες για την κλιματική αλλαγή και με την περισσότερο ίσως μελαγχολική οπτική για το μέλλον, κάτι που ασφαλώς αντικατοπτρίζει την προσωπική ματιά του Βιριπάγιεφ.
Οδηγούμαστε, λοιπόν, στο κενό χωρίς πυξίδα, χωρίς πλοηγό και χωρίς κάποιον ή κάτι που θα μπορούσαν να αντιστρέψουν την πορεία μας… Το πλέον δυσοίωνο, μοιάζει να λέει ο Βιριπάγιεφ, είναι πως αυτό το κενό δεν βρίσκεται μόνο έξω ή μπροστά μας. Χάσκει μέσα μας. Ισως εξαιτίας τού να παραμένουμε τόσο χαρακτηριστικά «ανθρώπινοι», τόσο μοιραία ελλιπείς, τόσο τραγικά ανελεύθεροι.
Το έργο του Βιριπάγιεφ ακούγεται και σαν λυγμός.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας