Ενα αίνιγμα που έρχεται από το πουθενά και εκπνέει στο τίποτα

Αποτελεί μάλλον αίνιγμα το σύντομο έργο του Καταλανού συγγραφέα Πάου Μιρό με τον κάπως πηχυαίο για την έκταση και τους στόχους του τίτλο, που είδαμε για πρώτη φορά φέτος, υπό τη σκηνοθετική διεύθυνση του Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου, είκοσι χρόνια μετά το πρώτο του ανέβασμα, στο Υπόγειο του Κουν. «Αίνιγμα» γιατί με αυτό ακριβώς συμβαίνει το εξής: Από τη μια καταφτάνει, αν και καθυστερημένα, σε εμάς φορτωμένο με πλήθος διακρίσεων και την εξαιρετικά πλατιά αναγνώρισή του διεθνώς, μεταφρασμένο ήδη από τα αρχικά καταλανικά σε παραπάνω από δώδεκα γλώσσες και ανεβασμένο πλέον σαν θεατρικό σχεδόν παντού -αποτελεί εξάλλου αυτό που καθιέρωσε τον συγγραφέα στη συνείδηση του θεάτρου της καταγωγής του ήδη στα τριάντα του χρόνια… Ενώ από την άλλη οι κριτικές που έχει το ίδιο δεχτεί όταν παίχτηκε εκτός Ισπανίας, ή ορθότερα σε όσες χώρες έχω πρόσβαση, μοιάζουν μάλλον αμφίθυμες, βλέποντας από κοινού προβλήματα που αφορούν την πρωτοτυπία, τους χαρακτήρες, μα και την αίσθηση του ανολοκλήρωτου με την οποία αφήνει στο τέλος τους θεατές του.

Οχι πως η φιλέρευνη εκ μέρους μου διάθεση να αναμοχλεύσω την πρόσληψη του «Βρέχει στη Βαρκελώνη» ήταν εντελώς αθώα… Είναι που τα ίδια ερωτήματα δημιουργήθηκαν και σε εμένα μετά την παράσταση της Πεσμαζόγλου. Από το έργο: Ακόμα μία από τις «χαρούμενες εκείνες πόρνες με τη χρυσή καρδιά», η Λάλι, μοιράζεται το υπόγειο διαμέρισμά της στο Ραβάλ με τον σύντροφο και «προαγωγό» της, Κάρλος, ώσπου θα γνωρίσει τον βιβλιοπώλη Νταβίντ, που θα την επισκέπτεται συχνά, ίσως για να ξεφύγει από την πραγματικότητα της ετοιμοθάνατης γυναίκας του. Ο τελευταίος ανοίγει στη Λάλι ένα -ακόμη- παράθυρο στον κόσμο της τέχνης και της ποίησης, που όπως συμβαίνει και με το παράθυρο του υπογείου όπου η ίδια ζει, της αφήνει μόνο ένα αποσπασματικό και ώς έναν βαθμό κωμικό κοίταγμα προς τον «απάνω» κόσμο. Στο τέλος του έργου τα τρία πρόσωπα θα καταλήξουν σε ένα πολύ γαλλικό «τρίο», στο οποίο φαίνεται πως ισορροπούν μαζί οι τρεις πλευρές της πόλης τους: η επίγεια, ορατή πόλη στο πρόσωπο του Νταβίντ, η «υπόγεια» πόλη στο πρόσωπο της Λάλι και η υπόκωφη πόλη που κρύβεται κάποτε κάτω από το κρεβάτι, όμοια όπως κάνει ο Κάρλος όταν φτάνουν πελάτες στο σπίτι...

Στην πραγματικότητα οι ήρωες της «Βαρκελώνης» έχουν παραδοθεί στον θεατή τους χωρίς σαφή προϊστορία, χωρίς ερείσματα μα και χωρίς στέρεες βάσεις. Ποια είναι η σχέση, ας πούμε, μεταξύ της Λάλι και του Κάρλος; Γιατί η Λάλι μοιάζει να συμπαραστέκεται στον προαγωγό της σχεδόν μητρικά; Και γιατί εκείνος μοιάζει τόσο αποκτηνωμένος, τόσο άνευρος, πλήρως αφημένος στην αυτοκαταστροφική κατανάλωση όλων των ειδών junk food της περιοχής; Τι αισθάνεται η πόρνη για τον βιβλιοπώλη και ποιος στα αλήθεια κρύβεται πίσω από τη μάσκα αυτού του διανοούμενου που περνά φευγαλέα από το διαμέρισμά της; Και στο τέλος τι πρόκειται να γίνει μετά τη γνωριμία των τριών; Το έργο μοιάζει δραματουργικά με δαντέλα, αφήνοντας μεταξύ των σχημάτων του κενά οριζοντίως και καθέτως, χωρίς να επιδιώκει εμβάθυνση στα πρόσωπα, μα και παραλείποντας την «προϊστορία» ή, έστω, την τελευταία Πράξη του.

Κι από κοντά το ζήτημα της πρωτοτυπίας… Το πρόσωπο της πόρνης που ξεφεύγει από το σκοτάδι και ζητάει χέρι για να χορέψει στο φως είναι εξαιρετικά γνωστό στερεότυπο της ρομαντικής κωμωδίας (ας θυμηθούμε μόνο τη δική μας Ιλια στο «Ποτέ την Κυριακή»). Οπως και το «απόβρασμα» δίπλα της, που την κρατάει απομονωμένη στο «υπόγειο», αποτελεί από τη μεριά του παμπάλαιο κλισέ του μελοδράματος. Για να μη μιλήσουμε για τον αγαθό μορφωμένο αστό που θα ζητήσει να τον ακολουθήσουν στον δρόμο της αρετής και της αστικής νομιμοποίησης… Αν όμως ο Μιρό μάς τοποθετεί αρχικά στον κόσμο μιας παλιάς θεατρικής συνταγής, είναι για να μας αφήσει στη συνέχεια μετέωρους να αντιμετωπίσουμε τις απορίες μας: Η πόρνη είναι συμπαθέστατη βέβαια… αλλά όχι τόσο αγνή ή «καταπιεσμένη» όσο την έχουμε συνηθίσει... Ο νταβατζής της δεν θα έπρεπε κανονικά να είναι πιο βίαιος από αυτό το απολειφάδι του σκηνικού είδους του; Κι ο βιβλιοπώλης, ενώ μένει πιστός στην καθιερωμένη περιγραφή του ρόλου του, στο τέλος δεν αποδεικνύεται το ίδιο κυνικός με τον κατ’ όνομα προαγωγό της Λάλι; Μπορούμε να εντοπίσουμε εδώ ένα σωρό δραματουργικές «αδυναμίες»… ή μπορούμε να ανακαλύψουμε πίσω από αυτές την πρόθεση του συγγραφέα να παρουσιάσει έναν κόσμο τόσο αδύναμο ώστε να μην μπορεί να αφηγηθεί τον εαυτό του.

Η πρόθεση του Μιρό λοιπόν δεν είναι να προσθέσει ακόμα μία γνωστή ιστορία, αλλά να αφαιρέσει από αυτήν τις συνεκδοχές της. Να τη φέρει από το πουθενά και να την αφήσει να εκπνεύσει στο τίποτα. Μια αόρατη πόρνη ζει στο Ραβάλ, γνωρίζει ενώπιόν μας για λίγο σπασμωδικά τον κόσμο, μέσα από στιχάκια. Δεν ξέρουμε γι’ αυτήν κάτι άλλο, ούτε θα μάθουμε ποτέ. Δεν ξέρουμε κάτι για το παρελθόν ή για την κατάσταση του φίλου της, Κάρλος. Ούτε βέβαια γνωρίζουμε κάτι ουσιώδες για τον μυστηριώδη Νταβίντ, που μοιάζει το ίδιο καλοπροαίρετος ή τρομακτικός.

Ακόμα και η πρόταση του Νταβίντ στη Λάλι να εργαστεί στο βιβλιοπωλείο του, κι αν κάπως παρηγορεί με ένα ακόμη κλισέ του είδους, διόλου δεν εξασφαλίζει πια την καλή συνέχεια… Είναι μια ιστορία που δεν θέλει να έχει άλλο «αφήγημα», παρά μόνο ένα μισοϊδωμένο υπόγειο κάπου στο Ραβάλ. Αν αυτό το υπόγειο άρεσε στους πρώτους θεατές του είναι γιατί αφορά μια περιοχή της πόλης τους που συνεχώς αναμορφώνεται, ανοικοδομείται, «εξευγενίζεται», αφήνοντας πίσω ανθρώπινα κτερίσματα (θυμηθείτε τη δική μας «Αυλή των θαυμάτων»). Αρεσε γιατί η «Βαρκελώνη» μιλούσε σε αυτούς με τρόπο και σε μια γλώσσα που αποκάλυπτε τοπία που έμεναν αόρατα ή κρυμμένα μέσα στον θόρυβο και στην επίσημη αφήγηση της προόδου. Μέρος αυτών παραμένουν σε εμάς μυστικά ή θα πρέπει να κινηθούμε στους δικούς μας χώρους για να συναντηθούμε με εκείνα. Με έναν τρόπο, αυτό το έργο του Μιρό είναι μια άσκηση ενσυναίσθησης και κρυμμένης ευαισθησίας.

Είναι γι’ αυτό έργο «σουρντίνας» που έχει σκηνοθετηθεί ανάλογα από τον Βαγγέλη Θεοδωρόπουλο. Δεν έχει βέβαια ακολουθήσει το «κυκλικό θέατρο» του ιστορικού υπογείου, παρουσιάζοντας στη θέση του μια μετωπική τρισδιάστατη απόδοση. Ομως έχει καταφέρει να αναπτύξει στο παράθυρο του υπογείου την αληθινή αίσθηση εγκλωβισμού και απομόνωσης. Κι έχει πετύχει και το εξής σημαντικό: Παραδόξως από το υπόγειο βγαίνει μια ζεστασιά, μια οικειότητα, κάτι το φτωχικό αλλά χαρούμενο, που δεν ανήκει στα γνωστά στερεότυπα περί υπόκοσμου αλλά αντιθέτως αντιμάχεται την περιγραφή τους.

Εχει δίπλα του για στυλοβάτες άξιους συντελεστές. Τη φυσική, αβίαστη μετάφραση του Els de Paros, τα εξαιρετικά κοστούμια (ειδικά της Λάλι) της Μαγδαληνής Αυγερινού, τον χώρο-δήλωση του Αντώνη Δαγκλίδη και, βέβαια, τα βίντεο του Παντελή Μάκκα. Ομως σε ένα τέτοιο έργο, γεμάτο παρενθέσεις, η μουσική επιτελεί τον ρόλο ενός αόρατου δραματουργού, ρόλο που αναλαμβάνει και διεκπεραιώνει πλήρως η μουσική του Νίκου Κυπουργού.

Νομίζω όμως πως τελικά έργα σαν του Μιρό κατακτώνται από τους ηθοποιούς τους με τρόπο που εμείς δεν θα αντιληφθούμε ποτέ... Ας πούμε υπάρχει κάτι στις χαμηλόφωνες αντιδράσεις της Λάλι από τη Δήμητρα Ματσούκα, το μουρμουρητό του Κάρλος από τον Κώστα Καζανά ή το «πίσω βλέμμα» του Νταβίντ από τον Ανδρέα Κοντόπουλο, που θα μένει πάντα έξω από τις περιγραφές μας. Αξίζει να δει κανείς αυτήν τη «Βαρκελώνη» για να συναντήσει τον υποκριτικό ρεαλισμό να φτάνει στο βάθος των υδάτων και να πετάει μετά προς την ποίηση - όμοια όπως συμβαίνει με κάποιον άλλο Γλάρο της θεατρικής ιστορίας.