«Ποιο είναι λοιπόν το “Ματαρόα” τώρα που η Ευρώπη χρεοκόπησε;»

Ηταν τότε που η ευτυχία της απελευθέρωσης από τη ναζιστική κατοχή, στις 12 Οκτωβρίου του 1944, έδωσε γρήγορα τη θέση της στις διώξεις και τον φόβο. Τον Φλεβάρη της επόμενης χρονιάς υπογράφεται η Συμφωνία της Βάρκιζας, ως επίσημη αφετηρία της λευκής τρομοκρατίας. «Τους τρέμω τους συνέλληνες» έγραψε η Μιμίκα Κρανάκη, για μια περίοδο που οι διωκόμενοι ως μέλη του ΕΑΜ ΕΛΑΣ μαζί με τους φυλακισμένους και τους καταδικασμένους ξεπερνούσαν τους 80.000, σύμφωνα με τις δηλώσεις του τότε υπουργού Εσωτερικών στον Τύπο. Είναι σε αυτήν την πιο σκοτεινή περίοδο της νεοελληνικής ιστορίας, παραμονές του Εμφυλίου, που ο φιλέλληνας διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Οκτάβιος Μερλιέ, σε συνεργασία με τον υποδιευθυντή Ροζέ Μιλλιέξ, οργανώνουν την «κιβωτό» διάσωσης της πιο ανήσυχης και πνευματικά υποσχόμενης νεολαίας της Ελλάδας, μέσω του θεσμού των υποτροφιών του γαλλικού κράτους.

Ξημερώματα 22 Δεκεμβρίου του 1945, 125 νέοι Ελληνες επιστήμονες και καλλιτέχνες επιβιβάζονται στο θρυλικό πλοίο ονόματι «Ματαρόα» για να φτάσουν έξι μέρες αργότερα στο Παρίσι. Πολλοί ήταν άφραγκοι, ανάμεσά τους υπήρχαν πολιτικές διαφωνίες, αλλά όλοι όσοι έφτασαν στην Πόλη του Φωτός μοιράστηκαν μια κοινή μοίρα: ήταν ξένοι, εξόριστοι που με δυσκολία βρήκαν τον τρόπο να συνεχίσουν. Τρεις μήνες αργότερα ξεκινούσε ο Εμφύλιος στον τόπο καταγωγής βυθίζοντάς τον στο σκότος. Ωστόσο, οι επίλεκτοι της «υποτροφιάδας» κατάφεραν να λάμψουν και αρκετοί έμελλε να διακριθούν διεθνώς εμπλουτίζοντας την ευρωπαϊκή διανόηση...

Ογδόντα χρόνια αργότερα, η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στην πρώτη συμπαραγωγή της με το Εθνικό Θέατρο, παρουσιάζει την παράσταση «Ματαρόα στον ορίζοντα» από το Σάββατο και για είκοσι μία παραστάσεις έως και τις 12 Ιανουαρίου 2025. Η νέα παράσταση μουσικού θεάτρου σε σύλληψη και σκηνοθεσία Θοδωρή Αμπαζή, που μαζί με τον Νίκο Κυπουργό υπογράφει και τη μουσική, εκκινεί από τα ιστορικά γεγονότα για να διανύσει μέσα από τη μουσικοθεατρική μυθοπλασία την απόσταση μέχρι το σήμερα.

Το ποιητικό κείμενο της Ελσας Ανδριανού συνδέει τη μνήμη του παρελθόντος με το παρόν, την ονειρική έξοδο κινδύνου που θυμίζει το πλοίο-θρύλος με τα ερωτήματα του σημερινού αδιεξόδου: πού βρίσκεται σήμερα ο τόπος της δικαιοσύνης και της ελευθερίας;

Ζητήσαμε από δύο πρωταγωνιστές της παράστασης, τον Μανώλη Μαυροματάκη και τον Δημήτρη Ξανθόπουλο να μας μιλήσουν για το πώς νοηματοδοτούν οι ίδιοι την κιβωτό διάσωσης της ελληνικής άνοιξης εκείνης της εποχής και τον ρόλο τους στο έργο.

Μανώλης Μαυροματάκης
«Μήπως να φτιάξουμε το δικό μας “Ματαρόα ΙΙ”;»

● Τι σημαίνει για εσάς το «Ματαρόα», ποια πτυχή της ιστορίας του σάς συγκινεί;

Κάποιοι νέοι άνθρωποι είναι μαζεμένοι στην προβλήτα ενός λιμανιού. Εδώ και μέρες περιμένουνε το πλοίο. Ονειρεύονται να φύγουν απ’ τη χώρα. Οπως τον Δεκέμβρη του ’45 οι επιβάτες του «Ματαρόα». Θέλουν, όπως κι εκείνοι, να ξεφύγουν απ’ τη φτώχεια, την πείνα, τη μιζέρια και τη μισαλλοδοξία. «Οποιος ζορίζεται εδώ καλά καταλαβαίνει, θέλει μονάχα να σωθεί και όπου Γης πηγαίνει». Εμείς θα πάμε στην Ευρώπη, λένε, εμπνεόμενοι από τους προ ογδοηκονταετίας προγόνους τους και με το δίκιο τους. «Η Ευρώπη τότε έσπευδε ενθέρμως νέους ελπιδοφόρους να περιθάλψει. Θα επέστρεφαν ως άλλοι Προμηθείς, κομίζοντες τη δυτική κουλτούρα. Ναι, ας μην ξεχνάμε όμως ότι η γηραιά, πλην όμως τότε ακόμη θαλερή, κομψή κυρία σε αναπαλαίωση, άντεχε μάχες ιδεών, πολιτικές ζυμώσεις, χώρους ελευθεριακούς, κατάλοιπα διαφωτισμών κι επαναστάσεων εμβληματικών». Αυτά για τότε. Τώρα; Που δεν έχει χώρο πλέον η Ευρώπη να κρατήσει νέα σάρκα, τι; «Δεν έχει πλοίο, ούτε οδό για μας, αλίμονο και τζάμπα ξεπαγιάζουμε μέσα στο καταχείμωνο», αναφωνούν οι απελπισμένοι άστεγοι της προβλήτας.

Ποιο είναι λοιπόν το «Ματαρόα» τώρα που η Ευρώπη χρεοκόπησε; Που η πάλαι ποτέ πολυεθνική, πνευματική και ανεκτική Ευρώπη κατέληξε μια πολυεθνική εταιρεία με δυσανεξία στο διαφορετικό, που φροντίζει τα λογιστικά της και ναυλώνει σκυλοπνίχτες;

Μήπως το «Ματαρόα» τώρα πια κατάντησε κι αυτό ένα απ’ τα σαπιοκάραβα που σκυλοπνίγουν μετανάστες απ’ την Αφρική και την Ασία;

● Μιλήστε μας για τον ρόλο σας στην παράσταση και τις προκλήσεις του…

Δεν έχει άλλο «Ματαρόα» πια να στείλει η Ευρώπη, όπως κατάντησε. Μήπως λοιπόν να φτιάξουμε εμείς το δικό μας «Ματαρόα ΙΙ», με δικά μας υλικά; Αυτά τα υλικά, εμφανιζόμενος από το πουθενά, κομίζει στην παράσταση ο ρόλος μου.

Ερχομαι κατ’ αρχάς για να τους εμψυχώσω, αλλά και να θυμίσω στους φερέλπιδες, επίδοξους ταξιδευτές την ιστορία της πατρίδας μας, γιατί νομίζω πως η γνώση της είναι απαραίτητη αποσκευή για το οποιοδήποτε ελπιδοφόρο τους ταξίδι.

Ποιας ιστορίας όμως ακριβώς; Αυτής που γράφουνε οι «νικητές»; Μα, μες στα χρόνια, μόνο τακτοποίηση έχει γίνει απ’ τη μεριά τους. Δεν είναι ιστορία αυτό. Αυτή η τακτοποίηση μέσα από το προδοτικό, χυδαίο, δήθεν πατριωτικό αφήγημα των δωσιλόγων, που εμφανίζεται αναιδέστατα και πάλι στην πολιτική σκηνή της χώρας μας τα τελευταία χρόνια. Μια εκκρεμότητα που στάζει αίμα είναι αυτό, και θέλω να τη λύσω.

Και συναντώ επάνω στην προβλήτα αυτή έναν παλιό μου φίλο, σύντροφο από την Αντίσταση στην Κατοχή, που όμως από τον Εμφύλιο και ύστερα αποσύρθηκε. Γι’ αυτά που έγιναν -και έγιναν πολλά- ποτέ δεν πήρε θέση. «Διακριτικός κι απαρατήρητος, προκλητικά συνεσταλμένος», όπως παραδέχεται κι ο ίδιος.

Θέλω να τον παρακινήσω να τα πούμε, να τα βγάλουμε από μέσα μας. Τι έγινε, ποιοι είμαστε, πώς φτάσαμε ώς εδώ; Μόνο έτσι θα λυθεί η εκκρεμότητα, αν το κυρίαρχο αφήγημα των «νικητών» συμπληρωθεί και από τις αφανείς δικές μας ιστορίες. Το ταξίδι του «Ματαρόα ΙΙ» είναι κατ’ αρχάς ένα ταξίδι μέσα μας και προς τα πίσω. «Τώρα, που χαράζει τέλος χρόνου».

Δημήτρης Ξανθόπουλος
«Το “Ματαρόα” είναι ευθύνη, όχι ταξίδι αναψυχής»

● Τι νόημα έχει για εσάς το «Ματαρόα»;

Το «Ματαρόα» ήταν, είναι και θα είναι πάντα το όχημα, το άρμα όπως αναφέρεται και στο κείμενο, μέσω του οποίου κάποιος θα κάνει τη μικρή ή μεγάλη του έξοδο. Το μέσο όμως δεν είναι η πρωτοβουλία. Η πρωτοβουλία είναι μια πολύ προσωπική υπόθεση. Ενα «Ματαρόα» πάντα στέκει περιμένοντας τους υποψήφιους επιβάτες του, το αν κάποιος βρεθεί στο κατάστρωμά του ή όχι, έχει να κάνει με την ποιότητα του σκοπού, με τον λόγο που τον κινεί προς αυτή τη φυγή. Ακόμα κι αν μπεις τελικά στο «Ματαρόα», ο προορισμός είναι που θα αποδείξει αν το ταξίδι είχε αξία, η ανάληψη της ευθύνης απέναντι στην αρχική σου ανάγκη είναι που μετράει. Οπως πολύ εύστοχα λέει η Αγγελική κάποια στιγμή, «καθένας που θα μπει στο πλοίο παίρνει τη θέση κάποιου άλλου. Είναι ευθύνη, όχι ταξίδι αναψυχής».

● Μιλήστε μας για τον ρόλο σας…

Εχω αγαπήσει πάρα πολύ Αυτόν τον κύριο… Κοιτάζοντας γύρω μας μπορούμε να εντοπίσουμε χιλιάδες σαν αυτόν, οι περισσότεροι είμαστε σαν αυτόν. Είναι ο άνθρωπος που ήθελε, που μπορούσε αλλά δεν τόλμησε. Γράφοντας αυτές τις γραμμές, συνειδητοποιώ πως τον αγαπώ αλλά δεν τον πολυσυμπαθώ. Μου θυμίζει ένα κομμάτι του εαυτού μου που με ενοχλεί βαθιά. Αυτό το κομμάτι που ξέρει, που αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει αλλά μένει αδρανές, μένει στη σκιά και στην ασφάλεια του μικρόκοσμού του. Από την άλλη, πόσο αυστηρός μπορείς να είσαι με κάποιον που γυμνός μπροστά στην αλήθεια του παραδέχεται πως «δεν μπόρεσα να μπω και στη φωτιά...». Δυστυχώς όμως η Ιστορία έχει δείξει πως τελικά η φωτιά έρχεται και σε βρίσκει αυτή… Οι προκλήσεις κάθε φορά είναι πάνω-κάτω οι ίδιες. Ποτέ δεν είναι εύκολο να είσαι επί σκηνής…