Ακόμα και ο Αριστοφάνης μελαγχολεί...

Η δεύτερη κωμωδία που φιλοξενήθηκε στο θέατρο της Επιδαύρου ήταν οι «Ορνιθες», μεταφερμένη στο αρχαίο κοίλον, στο ενδιάμεσο βέβαια μιας μεγάλης περιοδείας, από τον σκηνοθέτη Αρη Μπινιάρη. Το κοίλον γέμισε για ακόμη μία φορά ασφυκτικά, όπως λίγοι θυμούνται τα προηγούμενα χρόνια. Χωρίς αμφιβολία το Φεστιβάλ ζει φέτος μια σημαντική στιγμή, επιστρέφοντας στην κεντρική θέση της πολιτιστικής ζωής της χώρας.

Προς τι όμως αυτή η εισαγωγή; Μα γιατί ο Αριστοφάνης που είδαμε στην Επίδαυρο με τόσο θερμή προσέλευση και αποδοχή σηματοδοτεί, πιστεύω, καλύτερα από ό,τι άλλο την πλήρη μετάβαση στη νέα εποχή της πρόσληψης του αρχαίου κωμικού. Μετά και τον φετινό εξίσου επιτυχημένο «Πλούτο» του Γιάννη Κακλέα, έχουμε αφήσει πίσω μας την περίοδο της αριστοφανικής «επιθεώρησης», του υπερφίαλου πρωταγωνισμού, με πρόσχημα τη δήθεν λαϊκότητα, και έχουμε πια μπει για τα καλά σε μια νέα αισθητική του προσέγγιση.

Μα θα πρέπει να αποδεχθούμε ορισμένα ζητήματα σε αυτή την προσέγγιση. Πρώτα πως ο Αριστοφάνης της ποίησης διόλου περισσότερο «πιστός» δεν είναι από τον προηγούμενο… Αντιθέτως, μάλιστα. Και σε αυτούς τους «Ορνιθες» είδαμε και ακούσαμε σελίδες ολόκληρες βγαλμένες από τη φαντασία των δραματουργών, πιθανόν κοντινές στο «πνεύμα» της ανάγνωσής τους μα μακρινές από το αρχικό κείμενο. Μην κάνετε τον κόπο λοιπόν να αναζητήσετε το πρωτότυπο του Τάσου Ρούσσου εδώ. Ο Αριστοφάνης βρίσκεται σε μια αφηρημένη στοχαστική κατάσταση, αποδομημένος, απελευθερωμένος και πολύ ονειρικός.

Το δεύτερο στοιχείο των προχθεσινών «Ορνίθων» αφορά την τεχνική τους υποστήριξη. Που πέρα από το σκηνικό της παράστασης, που περιλαμβάνει ολόκληρο πατάρι, αφορά ακόμη τον ήχο και φωτισμό μέχρι τα όρια του ολικού θεάτρου. Πέρα από τα χειλόφωνα, που έχουν ακούσει τα μύρια όσα από τους θιασώτες της «φυσικής» Επιδαύρου, έχουμε παρεμβάσεις μείξης και επεξεργασίας της φωνής, μα και του φωτισμού, ο οποίος μετατρέπεται σε βασικό παράγοντα του αριστοφανικού σύμπαντος (σχεδιασμός φωτισμών του Βαγγέλη Μούντριχα, ήχου του Νικόλα Καζάζη).

Με όλα αυτά ο Αριστοφάνης κοντεύει να γίνει μελαγχολικότερος και από αυτόν τον Ευριπίδη... Το γέλιο του που αντηχούσε κάποτε στο αργολικό στάδιο έχει αντικατασταθεί με σποραδικά χαμόγελα, κουνήματα συγκατάβασης, συγκινησιακά φορτισμένα νεύματα. Για πολιτικά σχόλια και επίκαιρες συνδηλώσεις ούτε λόγος. Ο ποιητής υπονοεί, αλλά δεν καταδέχεται να αγγίξει τη ρέουσα πραγματικότητα. Ανήκει στον χώρο του συμβολισμού, είναι προφητικά σιωπηλός, κι αν ο λόγος του σημαίνει πολλά, δεν λέει συγκεκριμένα τίποτα.

Δεν ξέρω σε ποιους να λείπει άραγε ο παλιός καλός Αριστοφάνης με φαλλούς να περιδινούνται και ΠΑΣΟΚικές αιχμές να υψώνονται από σκηνής… Μα το θέατρο από μόνο του νομοθετεί. Ο νέος Αριστοφάνης της χαμηλόφωνης ευαισθησίας, της αλληγορίας, του χιούμορ και του λυρισμού μαζεύει γύρω του πλήθος, θεατές που διόλου δεν νιώθουν να προσβάλλεται με αυτόν η ευφυΐα τους ή να περιπαίζεται το γούστο τους.

Αυτοί οι «Ορνιθες» λοιπόν φανερώνουν την επιβολή του σκηνοθέτη-δραματουργού στον χώρο της Επιδαύρου. Στον πυρήνα δεν υπάρχει το ίδιο το έργο αλλά η πηγή του. Και ποια είναι αυτή; Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη (και τη σταθερή του συνεργάτρια, Ελένη Τριανταφυλλοπούλου), είναι ο παλμός της τελετουργίας, της επαφής μας με το μαγικό υπόστρωμα της ζωής, που ακούγεται να πάλλεται κάτω από το πάπλωμα του κειμένου. Δυο φίλοι, ο Πεισθέτερος και ο Ευελπίδης, εντελώς αντι-ήρωες, επιλέγουν την έξοδό τους από την ασφυξία της αστικής ζωής, για να μεταβούν σε έναν κόσμο που κι αν δεν φτάνει στα επουράνια, διαθέτει ωστόσο τη δυνατότητα να κινείται στον καθαρό αέρα. Είναι ο χώρος των πουλιών, των πλασμάτων που ζουν μέσα στην κίνηση, εντός της αέναης ελευθερίας της.

Η αλήθεια είναι πως αν διατυπώσει κανείς έτσι τους «Ορνιθες», αντιλαμβάνεται αμέσως την ενδιάθετη μελαγχολία τους. Νομίζω πως το κλειδί της παράστασης βρίσκεται στην τελευταία σκηνή της. Ο Πεισθέτερος (Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος) και ο Ευελπίδης (Γιώργος Χρυσοστόμου), ερμηνευμένοι και οι δυο με το σπάνιο εκείνο μέταλλο κωμωδίας που μπορεί να ραγίζει και να θρυμματίζεται εντός μας, μένουν όπως στην αρχή μόνοι, σαν οι μόνοι σε ολόκληρο το Σύμπαν (αυτούς θα θυμηθεί πολύ αργότερα ο Μπέκετ). Κάτι υπάρχει σε αυτή τη μοναδική στιγμή που υποδηλώνει πως μόλις ξύπνησαν, μόλις μοιράστηκαν ένα όνειρο που χάρισε την ανάσα μιας άλλης ζωής. Είναι το ίδιο όνειρο που μοιραζόμαστε κι εμείς στη διάρκεια της παράστασης.

Εδώ υπάρχει ασφαλώς χώρος για «φροϊδική» επαφή με το υποσυνείδητο (και πόσοι δεν έχουμε δει να πετάμε στον ύπνο μας;). Αλλά και χώρος για επαφή με τα πράγματα και τα σύμβολά τους. Ας πούμε, το σκηνικό (μαζί με τα κοστούμια, του Πάρι Μέξη) ολοκληρώνεται στο βάθος με μερικές υπερμεγέθεις ράβδους - θυμίζουν τις ράβδους που κρατούσαν οι ικέτες σηματοδοτώντας με αυτές τον ιερό χώρο της προσφυγής και ικεσίας.

Οι δυο φυγάδες φοράνε ακόμη τα τυπικά κοστούμια της απρόσωπης καθημερινότητας, τα άχρωμα και άφτερα σημεία της αστικής υποδούλωσης. Θα φτάσουν με αυτά στον πολύχρωμο και άγριο κόσμο των πουλιών. Και θα πετύχουν εκεί την αντίστροφη μεταμόρφωσή τους. Δεν τους δίνονται φτερά, όπως δόθηκαν στον Εποπα (Κώστας Κορωναίος), αλλά ανακαλύπτουν οι ίδιοι φτερά που κρύβουν μέσα τους. Και προχωρούν με αυτά να ιδρύσουν τη νέα Πολιτεία του ουρανού, χτίζοντας τείχη στον αέρα, που την προστατεύουν από τους άρχοντες, καθαρίζοντας τα θεμέλια από τους παλιούς ολετήρες. Γιατί θα καταφτάσουν ένας ένας οι γνώριμοι αρουραίοι των θεμελίων, οι διεφθαρμένοι γραφειοκράτες, παρηκμασμένοι διανοούμενοι, οι αργυρώνητοι πολιτικοί. Πρώτα θα καθαρίσουν αυτούς και έπειτα θα συνάψουν έντιμη ανακωχή με τους θεούς. Κι ύστερα πια, θα πάρουν «ανάσα»…

Ομολογώ πως η παράσταση των «Ορνίθων» με ξάφνιασε αρχικά με την ηρεμία της. Αν εξαιρέσει κανείς την ένταση της φωνής των ηθοποιών, που έφτανε κάποιες στιγμές σε εμάς υπερβολικά ενισχυμένη, στην ουσία της ήταν μια παράσταση χαμηλόφωνη, σχεδόν ντροπαλή. Με αναφορές στον Κουν και τον Χατζιδάκι και με φανερή αιδημοσύνη, προχώρησε έτσι στο πρώτο μισάωρο. Επρεπε να φτάσουμε στην πρώτη τελετουργική -«ορφική»-, επίκληση, στον ανάπαιστο των πουλιών, για να θυμηθούμε ότι ο Μπινιάρης είναι αυτή τη στιγμή ο κορυφαίος Ελληνας σκηνοθέτης στην απόδοση του σκηνικού κρεσέντο. Από εκεί και πέρα η παράσταση σαν να παίρνει φόρα και αρχίζει να πετάει, αποκτώντας δική της φωνή και ποίηση. Της λείπουν, είναι η αλήθεια, τα στοιχεία της «μεγάλης» έμπνευσης, το στοιχείο της αυθεντικής πρωτοτυπίας -ακόμα και οι τεράστιες μάσκες των θεών δεν είναι πρωτοφανέρωτες στο θέατρό μας, όμως στο σύνολό της κατορθώνει να δημιουργήσει το δικό της, ακέραιο σύμπαν. Αυτό για τον Μπινιάρη, που η «κωμωδία», ας πούμε, δεν ανήκει στην κατ’ εξοχήν παλέτα του, είναι από μόνο του επιτυχία.

Μα δεν λείπει ολωσδιόλου και η κωμική ευωχία. Κι εμφανίζεται όταν το βάρος πέφτει κυρίως στους ηθοποιούς. Στην παρέλαση του Αριστοφάνη διαπρέπουν ο Χρησμολόγος και ο Προμηθέας του Στέλιου Ιακωβίδη, η Ποιήτρια και η Ιρις της Κωνσταντίνας Τάκαλου, ο Μέτων και ο Ηρακλής του Ερρίκου Μηλιάρη, ο Επίτροπος και ο Ποσειδώνας του Μάριου Παναγιώτου, ο Συκοφάντης του Θανάση Ισιδώρου δίνουν το αναγκαίο κωμικό ένθετο στην παράσταση με τη δική τους υποκριτική έμπνευση. Περίεργο, αλλά ούτε εδώ υπάρχει η παραμικρή νύξη στην επικαιρότητα, ακόμα και όταν στοιχεία της υπονοούνται (ας πούμε το πουλί του Συκοφάντη παραπέμπει σαφώς στο «πουλί» της δικτατορίας). Ο Χορός φορώντας τις μάσκες του Δήμητρα Καίσαρη απέδωσε το πανδαιμόνιο ακολουθώντας την κινησιολογία των πουλιών (Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου), συνθέτει οραματικά τη δεύτερη ορχήστρα, μια διαρκώς κινούμενη και ζωική πλατφόρμα απογείωσης: Μιχάλης Βαλάσογλου, Θανάσης Ισιδώρου, Τάσος Κορκός, Σοφία Κουλέρα, Αυγουστίνος Κούμουλος, Μαρία Κυρώζη, Κυριάκος Σαλής, Αλεξία Σαπρανίδου, Ειρήνη Τσέλλου.

Θα επιμείνω ξεχωριστά στη μουσική σύνθεση του Αλέξανδρου Κτιστάκη, με μνήμες Χατζιδάκι και τον φόρτο της ανεπίδοτης έκκλησης για εσωτερική ελευθερία.

Κάποτε ο Αριστοφάνης μιλούσε από ορχήστρας για τη γύρω του κατεστραμμένη πόλη. Αυτός ο Αριστοφάνης μιλάει και για μια πόλη εντός μας, ακόμα ανέγγιχτη και άφθαρτη.