Οταν ο διάλογος του αρχαίου με το σύγχρονο παράγει καθαρό θέατρο

Θέατρο καθαρό και γάργαρο σαν τα νερά πηγής. Το είχαμε θαυμάσει στο διαλεκτικό του αριστούργημα «Καταρίνα» στη Στέγη πριν από έναν χρόνο και το συναντούμε πάλι, στην Επίδαυρο, να συνομιλεί με ένα από τα πιο αμφίσημα έργα του ούτως ή άλλως αμφίσημου Ευριπίδη. Ο Πορτογάλος σκηνοθέτης -νυν καλλιτεχνικός διευθυντής της Αβινιόν- Τιάγκο Ροντρίγκες δημιούργησε τη δική του «Εκάβη» πάνω σε μια συνομιλία της εποχής μας με το αρχαίο έργο και τη μυθική μορφή της Τρωαδίτισσας βασίλισσας, πετυχαίνοντας με μαγικό τρόπο να αναδείξει και τα δύο: την ίδια την τραγωδία του Ευριπίδη, που λειτουργεί σαν οδηγός πορείας στα σκοτεινά, και από την άλλη την εποχή μας που αναρωτιέται για την ικανότητά της να αναχθεί σε κάτι θεμελιωδέστερο από την ίδια και τη διάσπαρτη περιπτωσιολογία της. Το «Εκάβη, όχι Εκάβη» δεν είναι παρά η συνομιλία του αρχαίου και σύγχρονου κόσμου, του τραγικού με το μη τραγικό κοσμοείδωλο. Μεταξύ ενός έργου γραμμένου πριν από 2.500 χρόνια και μιας αναφοράς στο σήμερα, το έργο του Ροντρίγκες δίνει την αίσθηση πως τα λόγια, οι σκέψεις, οι αγωνίες δεν είναι ποτέ μόνο δικά μας. Εκπορεύονται από την ανθρωπότητα και ανήκουν σε αυτήν.

Κακοποίηση

Είναι προς τιμήν του πάντως ότι ποτέ δεν πρόβαλε το έργο σαν κάποια «ελεύθερη διασκευή» του Ευριπίδη. Το έργο είναι στην ουσία πρωτότυπο και πατάει στην περίπτωση ενός σκανδάλου κακοποίησης αυτιστικών παιδιών, το οποίο συγκλόνισε την Ελβετία πριν από μερικά χρόνια. Από εκεί και πέρα ούτε η επίκληση του τραγικού μύθου ως βάση ανάπτυξης του δραματουργικού ιστού του δεν είναι από μόνη της πολύ πρωτότυπη –μόλις πρόσφατα είδαμε, λόγου χάρη, την «Αλλη Θήβα» του Σέρχιο Μπλάνκο βασισμένη κι αυτή στον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή. Μα όπως είπαμε αυτή τη φορά στόχος του Ροντρίγκες είναι να εξετάσει το ενδιάμεσο των κόσμων, της ρημαγμένης Τροίας του μύθου και της «Ελβετίας» των σκοτεινών μυστικών τού σήμερα. Να δει πού αυτοί οι κόσμοι συναντιούνται.

Στο έργο λοιπόν ένας θίασος επιχειρεί να ανεβάσει το έργο του Ευριπίδη προφανώς ως μέρος του ρεπερτορίου του. Βλέπουμε έτσι μια «πρόβα» του: οι καλλιτέχνες έχουν ήδη συζητήσει στοιχεία του μύθου, έχουν αναλάβει ο καθένας τον ρόλο του… Κι όμως από την πρόβα απουσιάζει το βασικότερο. Ο λόγος για τον οποίο αξίζει η «Εκάβη», η αρχαία τραγωδία, ακόμη και το ίδιο το θέατρο, να ακουστούν στο σήμερα. Ολα γύρω από την «Εκάβη» μοιάζουν να γίνονται μηχανιστικά, εκπέμπουν ανία και αμηχανία, την ίδια «αυτιστική» προσήλωση του θεάτρου στον εαυτό του.

Μα συμβαίνει κάτι τώρα που αλλάζει τα πάντα. Η πρωταγωνίστρια του θιάσου, Νάντια, που υποδύεται την Εκάβη, εμπλέκεται σε έναν δικαστικό αγώνα για το αυτιστικό παιδί της, το οποίο φιλοξενούνταν σε μια κρατική δομή και έπεσε θύμα κακοποίησης. Ο δικός της αγώνας είναι αυτός που θα παρακινήσει τον εισαγγελέα της υπόθεσης να φέρει στο φως στοιχεία που θα καταλήξουν στους αληθινούς ενόχους. Το έργο του Ροντρίγκες κινείται έτσι σε ένα πρώτο επίπεδο στον χώρο του δικαστικού δράματος με στοιχεία θεάτρου του ντοκουμέντου. Ομως το ίδιο μοιάζει να ανοίγεται ακόμη σε άλλα επίπεδα. Το πρώτο αφορά τη μητρική αγάπη, την αφοσίωση της μητέρας στο παιδί της που δεν κάμπτεται σε όλη τη διάρκεια του αγώνα της. Σαν «σκύλα», πιστή στο καθήκον και στο ένστικτό της, η Νάντια θα παραμείνει στις επάλξεις του αγώνα της ζητώντας ολοένα και δυνατότερα -ουρλιάζοντας- «δικαιοσύνη». Το άλλο επίπεδο αφορά το θέμα των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Το παιδί της ηθοποιού είναι βαριά αυτιστικό, έχοντας 47 λέξεις στο λεξιλόγιό του, χωρίς δυνατότητα ανάπτυξης γλωσσικής δομής πέρα από την πρωτεϊκή της «κατάφασης-άρνησης» («αγκαλιά»-«όχι αγκαλιά»), παιδί πιθανόν αποκομμένο από τον υπόλοιπο κόσμο. Κι όμως αυτό το παιδί αξίζει τη φροντίδα και το ενδιαφέρον μας. Λατρεύει τον Οτις Ρέντινγκ, χορεύει τα τραγούδια του ακολουθώντας τον ρυθμό τους (αυτό φανερώνει μια σκηνή της παράστασης που μας αποδεικνύει ότι το παιδί «ξέρει» πώς χορεύεται ο Ρέντινγκ) και έχει στο μυαλό του εμμονικά κάποιο βιντεάκι που δείχνει μια «σκύλα» να αναζητάει τον δρόμο της. Αυτό το παιδί έχει δικαιώματα τα οποία παραβιάζονται.

Παραπομπές

Τι σχέση λοιπόν έχουν τα παραπάνω με την «Εκάβη» του Ευριπίδη; Υπάρχουν στοιχεία που παραπέμπουν στο ίδιο το έργο: η δολοφονία του γιου της Εκάβης από τον Θρακιώτη βασιλιά που είχε οριστεί προστάτης του· η επίκληση της βασίλισσας στη δικαιοσύνη· ο αγώνας της μετά να πείσει τον βασιλιά Αγαμέμνονα για το δίκιο της· ακόμα και η προφητεία για τη μελλοντική μεταμόρφωσή της σε Σκύλα. Είναι φανερό όμως πως ο Ροντρίγκες προχωρά βαθύτερα. Οπως η Νάντια αναζητά δύναμη στον ρόλο της, έτσι και ο ίδιος ζητά τα σύγχρονα αιτήματα για δικαιοσύνη να αποκτήσουν δύναμη από τις αρχαίες καταβολές τους. Ποτέ δεν θα καταλάβουμε τη δύναμη των κλασικών έργων αν δεν αντιληφθούμε ότι εκπροσωπούν πρώτα εμάς στις πιο σκοτεινές ώρες μας. Και σε αυτό δεν στέκουν βοηθοί μόνο η «Εκάβη» ή μόνο ο Ευριπίδης. Είναι στην πραγματικότητα μια ολόκληρη λεγεώνα γιγάντων, πάνω στους ώμους των οποίων πατάμε σήμερα για να διεκδικούμε το δίκιο μας.

Διαύγεια

Κι από εκεί και πέρα όλα τα άλλα ανήκουν στο θέατρο που είδαμε και θαυμάσαμε στη Στέγη και το θαυμάσαμε και πάλι στην Επίδαυρο. Το πρώτο χαρακτηριστικό του είναι, πιστεύω, η διαύγειά του. Θέατρο που δεν κρύβει μυστικό, δεν έχει γρίφους ή αινίγματα, που ό,τι θέλει να πει το λέει ξεκάθαρα. Πρόκειται για πολιτικό θέατρο ασφαλώς από κάθε άποψη. Η Εκάβη ζητάει και πετυχαίνει την εκδίκησή της εντός του μυθικού πλαισίου της. Η ηρωίδα του Ροντρίγκες όμως ζητάει τους ενόχους ανάμεσα στους πιο υψηλούς υπεύθυνους της κακοποίησης του γιου της. Στην τελευταία σκηνή της παράστασης ο ίδιος ο υφυπουργός της κυβέρνησης αρχίζει να χάνει την όρασή του σαν τον Πολυμήστορα του Ευριπίδη. Είναι η παρέμβαση της τραγικής σκηνής στο πεδίο της σύγχρονης διαλεκτικής ώσπου οι δυο κόσμοι να συγχωνευτούν στον ένα και αυτό. Είναι το θέατρο που φτάνει στο σήμερα ρέοντας εντός της αιώνιας κοίτης του.

Είναι γεγονός πως κάθε φορά που ο θίασος της Γαλλικής Κωμωδίας αγγίζει την Επίδαυρο ηχούν στην ορχήστρα της λησμονημένες αρμονικές της. Οι ίδιοι οι συνέταιροί του είναι φορείς μιας παιδείας θεάτρου που περιλαμβάνει τον ποιητικό λόγο, τη ρητορική και την εμμέλεια. Ξέρω πως αρκετοί είναι αυτοί που απόρησαν με την παρουσία του σύγχρονου έργου στην Επίδαυρο –μα και με αυτό αν διαφωνούσαμε, είναι η ίδια η παρουσία της γαλλικής υποκριτικής σχολής αρκετή για να υμνήσει την Επίδαυρο. Η σπουδαία ηθοποιός Elsa Lepoivre (Εκάβη και Νάντια), ο Loïc Corbery (Πολυμήστορας και Υφυπουργός) απέδωσαν θαυμάσια τους ρόλους τους, άλλοτε πατώντας στη γη του ρεαλισμού και άλλοτε πετώντας στα ουράνια του ποιητικού θεάτρου. Δίπλα βέβαια στους εξίσου σημαντικούς συναδέλφους τους Eric Génovèse, Denis Podalydès, Gaël Kamilindi, Elissa Alloula και Séphora Pondi.

Η σκηνογραφία του Fernando Ribeiro περιλάμβανε ένα τραπέζι πρόβας -πόλος του «πεζού θεάτρου»- και το υπερμέγεθες άγαλμα ενός Σκύλου με κομμένο το ένα πόδι –πόλος του συμβολικού θεάτρου. Ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους κινούνται τα κοστούμια του José António Tenente, οι φωτισμοί του Rui Monteiro και η μουσική του Pedro Costa –ειδικά η τελευταία μετουσιώνει τη μουσική του Ρέντινγκ σε χθόνια εμπειρία, σε ένα είδος σύγχρονου μυθικού αποθέματος.

Ενότητα

Τίποτα δεν πάει χαμένο εδώ. Σαν παζλ που στο τέλος κάθε κομμάτι μπαίνει στη θέση του και ολοκληρώνει την εικόνα, το θέατρο του Ροντρίγκες δείχνει εν τέλει τα πάντα ως ενότητα. Η Εκάβη του Ευριπίδη με τη Νάντια του ρόλου και της ζωής. Το καρτούν της τηλεόρασης με τη Σκύλα του μύθου. Το θέατρο της πρόβας με το θέατρο της πολιτικής καταγγελίας. Το ένα στοιχείο νιώθει το άλλο γιατί το εμπεριέχει. Μιλάνε άλλωστε την ίδια, δική τους γλώσσα. Οπως η σκύλα με το κουταβάκι της.