«Το βασικότερο, να αντιστέκεσαι»

«Το βασικότερο, να αντιστέκεσαι». Σε τι; Στον φασισμό, φυσικά. Ενα γκράφιτι έξω από τη θεατρική σκηνή Studio Μαυρομιχάλη «αντιγράφει» μια φράση του Χανς Φάλαντα. Του «καταραμένου» λογοτέχνη που έζησε τη ναζιστική θηριωδία. Που δεν έφυγε – κι ας κατακρίθηκε σφοδρά γι’ αυτό. Που παρέμεινε ξένος στη χώρα του επειδή δεν μπορούσε να ζήσει μακριά από τη γλώσσα του, όπως έχει γράψει. Που παρέδωσε μία εκ των έσω ματιά στη φρίκη. Αφτιασίδωτη. Οπως επέτασσε η «νέα αντικειμενικότητα», το λογοτεχνικό ρεύμα που τον συνεπήρε κι απέφευγε τις περιγραφές, αφήνοντας τους διαλόγους και τις πράξεις των ηρώων του να μιλήσουν.

Η φράση στο γκράφιτι είναι από το έργο του Φάλαντα «Ο καθένας πεθαίνει μόνος του», το οποίο όμως μιλά για τη ζωή. Τη ζωή που ανοίγει χαραμάδα στη φρίκη με μια απλή πράξη αντίστασης καθημερινών ανθρώπων. Ενα έργο για το μεγαλείο του φαινομενικά μικρού. Γραμμένο το 1947, λίγο καιρό πριν από τον θάνατο του συγγραφέα, είναι εμπνευσμένο από την πραγματική ιστορία του ζεύγους Otto και Elise Hampel που τους εκτέλεσαν οι ναζί. Εμαθε την ιστορία τους από τους φακέλους της Γκεστάπο όταν έπεσε το ναζιστικό καθεστώς. Τι έκαναν; Οταν σκοτώθηκε ο γιος τους στον πόλεμο, αποφάσισαν να αντισταθούν γράφοντας καρτ ποστάλ κατά του Χίτλερ, τις οποίες άφηναν σε κεντρικά σημεία μήπως και αφυπνίσουν τον γερμανικό λαό.

«Αυτό που με συνεπαίρνει στον Φάλαντα είναι ότι δεν γράφει για ήρωες και μεγάλα κατορθώματα, αλλά για απλούς, καθημερινούς ανθρώπους με υπαρκτά προβλήματα: τον αγώνα για τον επιούσιο, την επιβίωση, την ανέχεια, την ανεργία. Και το πώς αυτοί οι άνθρωποι γραπώνονται στις υποσχέσεις της εξουσίας όταν τους μοιράζει ψίχουλα. Και το πώς η εξουσία τούς καταβροχθίζει την ύπαρξη. Και με αφορμή μια ιστορία, μας παραδίδει μια διεισδυτική αποτύπωση γεγονότων και χαρακτήρων της εποχής αλλά και της συμπεριφοράς τους απέναντι στο καθεστώς», μας λέει ο Φώτης Μακρής που σκηνοθετεί την παράσταση, συνυπογράφοντας τη διασκευή του με τις Στέλλα Κρούσκα και Εφη Ρευματά.

Ο ίδιος βλέπει άραγε αντιστοιχίες με το σήμερα, τον ανησυχεί η άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη; Και ποια θεωρεί ότι είναι τα περιθώρια αντίδρασης απέναντι σε ένα τέτοιο καθεστώς αλλά και στις νοοτροπίες που οδηγούν στην υπερψήφιση αυτών των πολιτικών;

«Ακριβώς αυτά τα ερωτήματα μας οδήγησαν να το ανεβάσουμε. Υπάρχει ένα γκράφιτι έξω από το θέατρο: “το βασικότερο είναι να αντιστέκεσαι”. Ακριβώς αυτό που κάνει κι αυτό το ζευγάρι. Κι όμως, κάτι τόσο απλό απασχολεί μια ολόκληρη Γκεστάπο. Αυτό είναι και το βασικό στοιχείο του έργου. Τίποτα άλλο. Δεν είμαι κατά των συλλογικοτήτων που μάχονται για πράγματα· αντίθετα, είναι υπέροχο. Εκείνο όμως που είναι δύσκολο, είναι το πώς ο καθένας μας αντιμετωπίζει τα πράγματα στην καθημερινή του ζωή. Αυτό είναι το μήνυμα. Η αντίσταση στην καθημερινή μας ζωή. Το πώς θα φερθείς σε έναν πρόσφυγα, πώς θα σταθείς απέναντι σε μια φασιστική συμπεριφορά, αν θα προσπαθήσεις να την αποτρέψεις. Το τι κάνει και δεν κάνει ο καθένας μας. Αν ο καθένας μας έκανε τη μικρή του προσπάθεια, ίσως τότε δεν θα υπήρχαν όλα αυτά τα φαινόμενα που υπάρχουν σήμερα. Κι όλα αυτά, χωρίς με τίποτα να επιχειρώ να άρω τη δυναμική της συλλογικότητας».

• Ανάγονται όλα σε ζήτημα προσωπικής ηθικής;

Ακριβώς. Ετσι όπως αυτό το ζευγάρι ξεκίνησε μια αντίσταση και κατόρθωσε να αναστατώσει την Γκεστάπο με κάτι τόσο απλό, που όμως τότε δεν ήταν εύκολο. Αλλά πόση δύναμη είχε! Αν επηρέασε ανθρώπους δεν ξέρω, αλλά τότε που τίποτα δεν μπορούσε να ειπωθεί κατά του Χίτλερ, ήταν σημαντικό· και για δυόμισι χρόνια δεν κατάφερναν να τους πιάσουν... Ταυτόχρονα στο έργο υπάρχουν χαρακτήρες που αποδίδουν όλες τις αποχρώσεις αντιμετώπισης του καθεστώτος: από την πλήρη ταύτιση μέχρι την αδιαφορία γι’ αυτό που συμβαίνει στον διπλανό σου, το να κοιτάς πώς να επιβιώσεις μέχρι να καρφώνεις τον γείτονά σου. Πιάνει όλες τις περιπτώσεις που συνθέτουν το εφιαλτικό περιβάλλον· και κάπου αφήνει μια χαραμάδα ότι μπορεί να υπάρξει ελπίδα.

• Σήμερα πού βρίσκει κανείς τη χαραμάδα;

Δεν είμαι απαισιόδοξος. Η ελπίδα υπάρχει στην προσωπική στάση του καθένα και το πώς μπορεί να βάλει το μικρό του λιθαράκι. Κι αυτός είναι και ο σκοπός μας από τότε που φτιάξαμε το θέατρο: να δημιουργήσουμε μια εστία, να ξυπνήσουμε συνειδήσεις. Και τέτοιες προσπάθειες μας δείχνουν ότι δεν είναι χαμένο το παιχνίδι...

• Αλλωστε οι ναζί σήμερα λογοδοτούν.

Ναι, κι από την άλλη το κόμμα του Κασιδιάρη παίρνει στις δημοσκοπήσεις 2,5%.

• Αλλο να παίρνουν 2,5% και άλλο την εξουσία.

Απορώ όμως πώς επιβιώνουν ακόμα δημοσκοπικά. Σίγουρα υπάρχει δυσαρέσκεια την οποία μπορούν να εκμεταλλεύονται και δυστυχώς υπάρχουν οικονομικά αίτια. Αλλά με τρομάζει ότι ένας φυλακισμένος για εγκληματική οργάνωση είναι στο 2,5%. Στο έργο, όταν πεθαίνει ο γιος, οι γονείς κατηγορούν ο ένας τον άλλο. «Εσύ φταις», του λέει η μάνα. «Γιατί το λες», της απαντά ο πατέρας, «μαζί τους ψηφίσαμε, εγώ ήμουν άνεργος και βρήκα δουλειά». Μην ξεχνάμε, λοιπόν, ότι τον Χίτλερ τον ψήφισε το 33% ενός λαού ταπεινωμένου, που πεινούσε και ήταν ο αποδιοπομπαίος τράγος της Ευρώπης. Και ότι ο Χίτλερ πάτησε στην αδικία και την τρωθείσα αξιοπρέπεια και περηφάνια ενός λαού και τον οδήγησε να γίνει τέρας. Υπήρχαν και άνθρωποι που σκέφτονταν διαφορετικά και δεν ήξεραν τι τους περιμένει. Θεωρούσαν ότι πολεμούσαν και ότι έκαναν το καλό και σιγά σιγά κατάλαβαν τι γίνεται – γιατί το αυγό του φιδιού εκκολάπτεται πάρα πολύ αργά... Ηταν ήδη πολύ αργά όταν το πήραν χαμπάρι... Ο Πρίμο Λέβι είχε πει ότι το «Ο καθένας πεθαίνει μόνος του» είναι το συγκλονιστικότερο μυθιστόρημα που έχει γραφτεί για την αντίσταση των Γερμανών στον ναζισμό.

Γι’ αυτό το έργο αφύπνισης, που με την ιστορική απόσταση καταφέρνει να φωτίσει όσα τότε δεν γίνονταν αντιληπτά, αλλά πλέον είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε για την εκκόλαψη του φιδιού, θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφερόμασταν όχι μόνο στη σκηνική μεταφορά ενός ογκωδέστατου βιβλίου άνω των 650 σελίδων, που για πρώτη φορά ανεβαίνει στη χώρα μας, αλλά και στην παραγωγή ενός μικρού θεάτρου 50 θέσεων, όπου στη σκηνή ανεβαίνουν εννέα ηθοποιοί που αποδίδουν 28 ρόλους.

♦ Info

«Ο καθένας πεθαίνει μόνος του» του Χανς Φάλαντα.

• Μετάφραση: Εφη Ρευματά.
• Διασκευή/Δραματουργική επεξεργασία: Φώτης Μακρής, Στέλλα Κρούσκα, Εφη Ρευματά.
• Σκηνοθεσία/Φωτισμοί: Φώτης Μακρής.
• Σκηνικά/Κοστούμια: Μάγδα Καλορίτη.
• Μουσική/Μουσική επιμέλεια: Φοίβος Σαμαρτζής, Στέλλα Κρούσκα.
• Παίζουν: Κωνσταντίνος Δημητρακάκης, Βασιλίνα Κατερίνη, Στέλλα Κρούσκα, Φώτης Μακρής, Στέλιος Πετράκης, Εφη Ρευματά, Φοίβος Σαμαρτζής, Κλεοπάτρα Τολόγκου, Μενέλαος Χαζαράκης.

Studio Μαυρομιχάλη, Εισιτήρια 10-15 €. Προπώληση viva. Το μυθιστόρημα του Χανς Φάλαντα στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Πόλις» με τίτλο «Μόνος στο Βερολίνο», σε μετάφραση Αντζης Σαλταμπάση