Με τη θεμέλια ποίηση του Σολωμού

Ενα υπόγειο και καμιά πενηνταριά θεατές στα καθίσματα (δεν χωράει άλλωστε περισσότερους)∙ απέναντί τους τρεις ηθοποιοί αναλαμβάνουν τον ρόλο άλλοτε του αφηγητή και άλλοτε του υποκριτή. Φροντιστήριο ως συνήθως στο ελάχιστο∙ μα η χρήση των πολυμέσων στη θέση του άφθονη και τεχνικώς αρτιότατη. Κρυμμένοι σε μια κόχη μια κιθάρα και ένας μουσικός κρατούν την αίσθηση της ζωντανής παρουσίας και η διάρκεια όλων αυτών κάτι παραπάνω από μία ώρα...

Ο «Λάμπρος» των ΑΤΟΝΑΛ και της Σοφίας Μαραθάκη θα πρέπει θεωρητικά να συγκαταλεχθεί στις παραστάσεις «μικρής κλίμακας» ή «τσέπης» καθώς λέμε, σε εκείνες που προσωπικά βρίσκω ως ένα από τα σημαντικότερα σημεία ενδιαφέροντος του θεάτρου μας τα τελευταία χρόνια. Το ξέρω, αυτή η μικρή κλίμακα είναι παλιά όσο η πρωτοπορία... Μα να που οι νέοι μας τη θυμήθηκαν καθώς φαίνεται ξανά τα τελευταία χρόνια και μαζί τη δύναμη της ζωντανής τέχνης να επικοινωνεί με λίγους και καλούς σε πράγματα που αφορούν όχι μόνο κάτι αληθινό, μα και κάτι αληθινά δικό τους.

Μια παράσταση λοιπόν μικρή σε έκταση. Και σε βάθος μεγάλη. Οσο σκέφτομαι το ανέβασμα του «Λάμπρου» στον Κάτω Χώρο του Νέου Κόσμου, τόσο συνειδητοποιώ ότι στα αλήθεια είναι μια «δύσκολη» παράσταση, απαιτητική στην κατασκευή και την κατανόησή της. Ας μην ξεγελά το μικρό μέγεθος, πίσω από το υφαντό της παραμυθικής ιστορίας βρίσκεται ο «μεγάλος ποιητής» που καταπώς φαίνεται όλοι γνωρίζουμε, λίγοι διαβάζουμε κι ακόμα λιγότεροι μνημονεύουμε. Εδώ, στον μικρό αυτό χώρο, επιχειρείται να αποδοθεί όχι μόνο το γράμμα, αλλά και το πνεύμα του.

Να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Για τους περισσότερους το πρώτο που προβάλλει ασφαλώς εδώ είναι ο Σολωμός. Δέκα και χρόνια πάλευε λέει ένας νους σαν τον δικό του να σηκώσει το οικοδόμημα του «Λάμπρου» από τα θεμέλια. Κι όμως, με όλα τα προσχέδια και τις απόπειρες, κατάφερε να αφήσει πίσω του για παρακαταθήκη ένα ποιητικό «γιαπί», στιχουργικά υλικά σαν σήμαντρα εξαίσια ενός μεγαλειώδους αρχιτεκτονήματος. Κι αν δεν μπόρεσε να συντεθεί τελικά το «Ποίημα» όπως το φανταζόταν ο ίδιος, αυτό που έδωσε ήταν αρκετό για να εμπνεύσει τη σύνθεση μιας ελληνικότητας που φιλοδοξούσε να ξεπερνά το είδος, τη γλώσσα και την ποίηση ως την απαίτηση μιας νέας, αληθινής ζωής για ένα νέο έθνος.

Τότε που ο εκηβόλος Λάμπρος του Σολωμού, ριγμένος στις αντιφάσεις του, «εθνικός ήρωας» απροσμέτρητος όσο και τα πάθη του, ξελογιάζει πρώτα τη δύστυχη δεκαπεντάχρονη Μαρία, κάνει μαζί της τέσσερα παιδιά εκτός γάμου, τα παρατά στη μοίρα τους, φτάνοντας τελικά κάποια στιγμή να συμπράξει εν αγνοία του ερωτικώς με την ίδια του την κόρη… Και αυτή η εξαιρετικά σκοτεινή και «αντεθνική» ιστορία έρωτα και δαιμόνων καταλήγει σε ένα άυλο «μεταφυσικό» επίπεδο, όπου τα πρόσωπα του «Λάμπρου» βιώνουν την κόλαση των επί γης πράξεών τους.

Και πώς τα γνωρίζουμε αυτά; Οχι από τον ίδιο τον ποιητή. Από τον κριτικό αντίλαλό του, την κριτική γραφή που ακολούθησε και διέσωσε και τον ίδιο και το έργο του. Μιλάω για τον Πολυλά, που κατάφερε να διασώσει από το χάος των χειρόγραφων μιας ανοικονόμητης ιδιοφυΐας το πρόσωπο του Σολωμού. Να συνθέσει για λογαριασμό του την πρώτη αίσθηση μιας ποίησης τόσο πλατιάς, ώστε να συμπεριλαμβάνει στη γλώσσα και τον στοχασμό το ηρωικό και το αχρείο, το υψηλό και το χαμηλό, το μικρό και το μέγα. Στην εργασία της Ελενας Τριανταφυλλοπούλου ο Πολυλάς συμμετέχει σαν ο κρυφός δραματουργός της τραγωδίας του «Λάμπρου» –και δεν υπάρχει καλύτερο σημείο της επιτυχίας της πως από κάποια στιγμή και μετά αρχίζουμε να αισθανόμαστε το παλίμψηστο όχι πια ως τη μεταφορά του ποιήματος, αλλά ως το πρόπλασμα ενός γνήσιου θεατρικού έργου.

Με αυτά καταλήγουμε στην καθαρά σκηνική απόπειρα της Σοφίας Μαραθάκη στον Νέο Κόσμο. Οι στενοί συνεργάτες της ομάδας της ανεβάζουν τον «Λάμπρο» με τα εκφραστικά εργαλεία τους. Κυρίως με τα εξής δύο (που πρέπει κάποτε να απασχολήσουν σοβαρά τη εκ μέρους μας θεώρηση της νεότερης καλλιτεχνικής παραγωγής): τη «μουσικότητα» και τη «χορικότητα». Η πρώτη έχει για πηγή την κιθάρα του Βασίλη Τζαβάρα και την εξαιρετική ικανότητά του να διαπλέκει τη μουσική με κάθε αισθητική συνιστώσα της σκηνής. Η μουσικότητα όμως διαχέεται παντού –στον τρόπο απαγγελίας των στίχων, στην κίνηση και στο σώμα των ερμηνευτών, έτσι ώστε κάποια στιγμή μοιάζουν όλα «μουσικά»: προφανή για την ενσυναίσθηση, ανείπωτα για τη διατύπωσή τους.

Κι έπειτα, ακόμα κι αν πράγματι εδώ έχουμε «ρόλους» -τον Γιώργο Σύρμα να αποδίδει τον Λάμπρο, τη Σοφία Μαραθάκη τη δύσμοιρη Μαρία και τη Λήδα Κουτσοδασκάλου την αδικοχαμένη κόρη-, είναι σαφές πως το νόημα της ερμηνείας δεν βρίσκεται στην πορεία καθενός, αλλά στο ένα και πολλαπλό πρόσωπο, στη χορική αντίληψη της μίας και μόνης μορφής, που το ριζικό την κάνει να βαδίζει αδιάρρηκτη και τραγική ώς το τέλος.

Πρόκειται για μια πλατιά έννοια θεάτρου, γεμάτου αυτοπεποίθηση και σεμνότητα, που ενώνει στο ίδιο βήμα ηλεκτρικούς ήχους με βήματα του παραδοσιακού κρητικού χορού, στοιχεία του εργόχειρου με παραμυθικά στοιχεία του «Λάμπρου» και σολωμικούς στίχους με τις βιντεοπροβολές της Ερατώς Τζαβάρα. Ολα είναι ένα, αδιαχώριστα, και μιλούν όλα για το ίδιο. Ομοια και τα σκηνικά και τα κοστούμια του Κωνσταντίνου Ζαμάνη, που δείχνουν στην απλότητά τους τα στασίδια και τον παραδοσιακό οντά, τη λίμνη της αυτογνωσίας και του πνιγμού, τον τόπο ενός δράματος και το σκηνικό μιας τραγικής αφήγησης.

Πρόκειται τελικά για τη σκοτεινή ιχνηλασία του σκοτεινού μονοπατιού του «Λάμπρου». Αποκαλυπτική και για κάτι ακόμα. Για το ότι το σύγχρονο θέατρο, έχοντας κατακτήσει πια πλήρως τα εκφραστικά του μέσα, είναι σε θέση να συνομιλεί με τον Σολωμό για τον Σολωμό. Και να θέτει στη γενικότερη συζήτηση για την πρόσληψη του μεγάλου ποιητή την ανάγκη μετάδοσης του ποιητικού αρχιτεκτονήματός του όχι μόνο στα μεγάλα φιλολογικά σαλόνια, μα κάποτε και στη σκηνή του θεάτρου. Ο,τι αλλού στενεύεται, εδώ κοινωνείται. Σε ένα τόσο δα αλωνάκι...