Ο Αριστοφάνης στη νέα εποχή του θεάτρου μας

Βρισκόμαστε, καθώς φαίνεται, στον δρόμο για τη δημιουργία μιας νέας αριστοφανικής παράδοσης στον τόπο μας. Το φανερώνει αυτό όχι μόνο η αλυσίδα παραστάσεων που προσεγγίζουν τον αρχαίο κωμωδιογράφο με φρέσκια ματιά. Το φανερώνει αντιστρόφως και η αμηχανία αρκετών καλλιτεχνών απέναντί του, που οφείλεται σε εκείνη τη συγκυρία όπου το κεκτημένο δεν ικανοποιεί πια και το νέο ψάχνει ακόμη τον εαυτό του στη σκηνή. Αυτός είναι πιθανόν ο λόγος που φέτος από το Φεστιβάλ απουσίαζε τόσο εμφατικά ο Αριστοφάνης.

Ο Αριστοφάνης των πρωταγωνιστών και θιασαρχών, του επιθεωρησιακού πυροτεχνήματος, της σεξιστικής μπαλαφάρας αλλά και της λαϊκής (και λαϊκίζουσας) γελωτοποιίας ανήκει πια στο παρελθόν, εξαντλημένος από την επανάληψη. Ανοίγει έτσι ο δρόμος για έναν Αριστοφάνη κατακτημένο από την αρχή με ειλικρίνεια, με τόλμη και -το κυριότερο- με ανυπόκριτη ευγένεια και ποιητικό θάρρος.

Με αυτά τα υλικά παραδόθηκαν οι «Νεφέλες» από τον Δημήτρη Καραντζά, τη νέα χυμώδη μετάφραση του Γιάννη Αστερή και μια λαμπρή ομάδα που συμπυκνώνει την κοινή απαίτηση για την ανανέωση του σκηνικού λόγου. Τουλάχιστον αυτή η συνεργασία αποδεικνύει το πόσο έχει προοδεύσει «εσωτερικά» το θέατρό μας. Βρισκόμαστε στην εποχή όπου η καλλιτεχνική ομάδα λειτουργεί σαν χοάνη ενέργειας και διάνοιας σε αυτό που ο/η σκηνοθέτης/ρια προτείνει. Η επιτυχία των «Νεφελών» βρίσκει αυτήν την αφετηρία. Εναν σύγχρονο τρόπο παραγωγής της καλλιτεχνικής έκφρασης, ένα υγιές θέατρο διαλόγου και άμιλλας.

Υπάρχει βέβαια από κάτω το ίδιο το έργο του Αριστοφάνη. Το δύστροπο και ακατανόητο. Ανάμεσα σε εμάς και στον Σωκράτη των «Νεφελών», βλέπετε, μεσολαβεί η οροσειρά όλη του δυτικού κανόνα που απομακρύνει πολύ τον πυρήνα της αριστοφανικής σάτιρας από την κατανόηση και συγκατάβασή μας. Σχόλια και σχόλια έχουν γραφτεί για να μειωθεί κάπως αυτή η απόσταση, να δικαιολογηθεί η ασυμβατότητα, να διασωθούν ο κωμικός και ο φιλόσοφος…

Τίποτα κατά βάθος δεν πείθει: Είναι δυνατόν να υπήρξε ποτέ τέτοιο χάσμα μεταξύ δύο σύγχρονων σοφών της ίδιας πόλης; Ο μόνος τρόπος για να απαντήσουμε προσωρινά και να χαρούμε την κωμωδία πρέπει τελικά να είναι αυτός που ακολουθεί ο Νίκος Καραθάνος σαν Σωκράτης: ας ξεχάσουμε για λίγο την ιστορικότητα του προσώπου και ας αφεθούμε στον κωμικό χαρακτήρα. Ο Σωκράτης του είναι μόνο κατ’ όνομα Σωκράτης. Στη σκηνή βρίσκεται κάποιος συνώνυμος με τον φιλόσοφο γελοίος, επηρμένος μα και επικίνδυνος για τη δημοκρατία καθηγητής της τρέχουσας μόδας.

Μπορούμε λοιπόν έτσι να προχωρήσουμε βαθύτερα. Ας σημειώσουμε κι εδώ την όποια νεωτερικότητα, αν υπάρχει. Μέχρι τώρα στις περισσότερες αριστοφανικές κωμωδίες ο πρωταγωνιστής έπαιζε κατά κύριο τρόπο τον ρόλο του ρεζονέρ, του μόνου με σώας τας φρένας, σε μια πολιτεία που έχει τεθεί εν πολλοίς εκτός ελέγχου. Ηταν αυτός που κατήγγελλε τα μύρια όσα άσχημα σαν κάποιος «δικός μας άνθρωπος», ένα πρότυπο με το οποίο πρώτα ο λαϊκός πρωταγωνιστής και μετά το κοινό της Επιδαύρου ταυτίζεται και συμπάσχει.

Εδώ όμως, στην απόδοση των «Νεφελών» από τον Καραντζά δύσκολα ξεχωρίζουμε την ήρα από το στάρι. Ο Σωκράτης όπως και ο Στρεψιάδης αποτελούν πρόσωπα του ίδιου τοπίου και ανήκουν σε μια πολιτεία που έχει πια την παιδεία που της μοιάζει. Ενα σύστημα ελιτίστικης εκπαίδευσης σαν κλειστό κουτί οικοδομείται στη σκηνογραφία της Κλειώς Μπομπότη. Μια κατάφωτη κολεγιακή ατραξιόν όπου εγκλωβισμένοι νέοι μαθαίνουν πως δίκιο είναι πια η επιβολή του επιδέξιου. Δεν φταίει γι’ αυτό ο Σωκράτης – κανείς άλλωστε δεν ξεγελιέται ως προς τη γελοιότητά του. Το ερώτημα για τη δημοκρατία (μας) βρίσκεται αλλού: Γιατί αναγνωρίζουμε τη γελοιότητα ορισμένων και συνεχίζουμε εντούτοις να τους ακολουθούμε;

Ο Γιώργος Γάλλος παίζει τον ρόλο του Στρεψιάδη με τη στόφα ηθοποιού που βρίσκεται πια στην ανώτερη κλίμακα του θεάτρου μας. Υπερασπίζεται τον ρόλο, τον αγκαλιάζει με νεύρο και τρυφερότητα, χωρίς να τον δικαιολογεί ή να τον επιβραβεύει στο όνομα μιας δήθεν λαϊκής κουλτούρας. Ο δικός του Στρεψιάδης φέρει το νόσημα που έχει απλωθεί στην πόλη -πιθανόν μάλιστα να είναι αυτός το χειρότερο κρούσμα του πυρετού της. Ο Γάλλος δίνει έναν αριστοφανικό ήρωα ικανό να καταστρέφει στο τέλος ένα σχολείο και να καίγεται ο ίδιος στην κορυφή του.

Είναι αυτά τόσο σύγχρονα ώστε δεν χρειάζεται να καταφύγουμε σε τίποτα άλλο για να τα αναδείξουμε. Το λαϊκό έχει αντικατασταθεί από μια ελαφριά ποπ διάθεση (κοστούμια της Ιωάννα Τσάμη), η κίνηση του Τάσου Καραχάλιου και η μουσική του Ανρί Κεργκομάρ μεταφέρουν κι αυτές το ίδιο κλίμα επιπόλαιης τριβής μας με το κενό. Και μια έκπληξη: Το πρωτότυπο κείμενο φτάνει σε εμάς επιτηδευμένα «συνεπές».

Οχι πως δεν λείπουν κι εδώ επεμβάσεις -πώς θα μπορούσε άλλωστε; Στη δραματουργία όμως του σκηνοθέτη και της Θεοδώρας Καπράλου διατηρείται σχεδόν ατόφιος ο πραγματολογικός φόρτος του πρωτότυπου, αυτός που συνήθως κόβεται στα ανεβάσματα του Αριστοφάνη. Η πολιτεία και οι άνθρωποι του κωμικού ακούν στα ιστορικά τους ονόματα, τοπωνύμια διατηρούνται και αστεία της εποχής εκφωνούνται. Γιατί; Είναι, πιστεύω, σημάδι μιας σκηνικής αυτοπεποίθησης που δεν αντιμετωπίζει πια τον Αριστοφάνη με το άγχος της προσαρμογής ή ανταπόδοσης. Προτιμά ένα εγκεφαλικό, διανοητικό χιούμορ στη θέση του κι αφήνει το γέλιο να πηγάσει από τους ηθοποιούς και την προσωπικότητά τους.

Δεν φτάνουν αυτά για ορισμένα σημεία της παράστασης που θα άξιζαν ιδιαίτερη μνεία. Ας πούμε ο Φειδιππίδης του Αινεία Τσαμάτη: φανερώνει την πορεία εργαλειοποίησης μιας νεολαίας πριν καταλήξει στον κυνισμό και την αναισθησία. Ο τρόπος που η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη παίζει τον Δίκαιο Λόγο φανερώνει τη βαθιά υποκρισία της συμβατικής παιδείας. Αλλά και ο Αδικος Λόγος της Θεοδώρας Τζήμου: δείχνει το αδιέξοδο μιας πολιτείας που έχει να διαλέξει ανάμεσα στην παλιά και νέα υποκρισία. Σε αυτό το θολό τοπίο κενοδοξίας εμφανίζεται ο Δανειστής του Γιάννη Κλίνη και οι μαθητές του Πάνου Παπαδόπουλου και Παναγιώτη Εξαρχέα.

Μα μήπως κάνουμε λάθος; Μήπως δεν είναι τελικά όλοι αυτοί οι πρωταγωνιστές;... Στο έργο βρίσκεται μόνο ο Χορός ενός θεάτρου, σχήματα του νου και φευγαλέες μορφές σαν τα σύννεφα, που θέλουν να στείλουν ένα μήνυμα στην πόλη. Οι Νεφέλες έρχονται στη σκηνή σαν σύγχρονος κωμός, με βηματισμό σαρώνουν τον χώρο, αφήνοντας πίσω τους πυκνώσεις από τις οποίες θα προκύψουν οι ρόλοι του έργου. Γι’ αυτό τα πάντα στην παράσταση είναι φτιαγμένα από το υλικό των ονείρων, ίσως από το άγριο όνειρο κάπου καταχρεωμένου, απελπισμένου πολίτη που ξεριζώθηκε πρώτα από τη γη και ύστερα από τις αξίες του.

Μόνη προσγείωσή μας από τα σύννεφα η (διπλή) Παράβαση, που κι αυτή από το ίδιο υλικό, του θεάτρου, είναι πάλι βγαλμένη... Ο ποιητής του Χρήστου Λούλη θα μας μιλήσει έξοχα με την άνεση και το στιλ παραγωγού του West End, την ώρα που οι «χορευτές» του εκτονώνουν τα απωθημένα τους… Στην πρώτη Παράβαση θα έχουμε μάλιστα την ανεστραμμένη επίκληση του «παραδοσιακού» παλιού Αριστοφάνη σαν δείγμα αποφυγής!

Είναι σίγουρα η πιο διασκεδαστική στιγμή του θιάσου κι αυτή που ανήκει μόνο σε αυτόν, στους αυτοσχεδιασμούς των μελών του και στην έκρηξη αυτοσαρκασμού στην ορχήστρα (ο Χορός συμπληρώνεται από τις Ελίνα Ρίζου, Αλεξάνδρα Αϊδίνη, Ευδοξία Ανδρουλιδάκη και Εμιλυ Κολιανδρή). Η δεύτερη και πιο σύντομη παρέμβαση ανήκει στον Νίκο Καραθάνο και θυμίζει αρκετά τους δηκτικούς μονολόγους της Κιτσοπούλου.

Φτάνω με αυτό στο κύριο θέμα της κριτικής μου. Αφορά τη συνομιλία μιας ομάδας καλλιτεχνών που όπως φαίνεται απέκτησαν με τον Αριστοφάνη έναν χώρο συνάντησης και διαλόγου. Γιατί κάτω από τις προσωπικές αυτές «Νεφέλες» του Καραντζά ρέουν αυλάκια που οδηγούν στους πρόσφατους «Ορνιθες» του Καραθάνου...

Υπάρχει η άτυπη παρέμβαση της Κιτσοπούλου, ένας αόρατος πρόσφατος «Βασίλης» του Εθνικού από τον Γάλλο, ο ποιητής-Διόνυσος από τον Λούλη, το φορτίο της Καραμπέτη κ.ο.κ… Ποιος είπε πως οι εκπρόσωποι της νέας εποχής του θεάτρου μας δεν συνομιλούν μεταξύ τους και δεν συναντιούνται; Η παράσταση δείχνει τη μεταξύ τους άμιλλα, τον εκατέρωθεν σεβασμό, την αφοσίωσή τους σε ένα όραμα που συντίθεται εν πλω και εν χορώ, σε ένα αύριο που πλησιάζει.