Οταν η πρωτοπορία ρισκάρει

Πολιτικοποιημένη μέσα στη δικτατορία, μέλος της αντιδικτατορικής οργάνωσης «Ρήγας Φεραίος» ως πολύ νεαρό κορίτσι, από μια οικογένεια που τα εμπεριείχε όλα (ακραία όμορφα και ακραία άσχημα προς την ίδια), η πρώτη γυναίκα που μπήκε με άριστα στην IDHEC (Institut des Hautes Etudes Cinématographiques), την κορυφαία σχολή κινηματογράφου στη Γαλλία, ενώ είχε ήδη σπουδάσει Αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ. Η Αντουανέττα Αγγελίδη αν μη τι άλλο ξέρει από τέχνη. Αλλά και από τεχνική. Η ίδια είναι μικροκαμωμένη, ωστόσο ξεπέρασε το μπόι πολλών, και μάλιστα σε μια εποχή που δεν ήταν όλα δεδομένα για μια γυναίκα. Και πού; Στο πρωτοποριακό σινεμά!

Τα εξομολογείται για πρώτη φορά (και έχει και άλλα να πει, πολλά και σημαντικά, που ούτε καν τα φανταζόμαστε) στο ντοκιμαντέρ της κόρης της Ρέας Βαλντέν «Εμμονες ώρες στον τόπο της πραγματικότητας: Εξομολογήσεις της Αντουανέττας Αγγελίδη (ή ένα δοκίμιο για το βλέμμα της)». Η ίδια τόλμησε και μάλιστα συνειδητά: η ίδια της η ύπαρξη ως γυναίκας, δημιουργού, αγωνίστριας, πολιτικής εξόριστης, αλλά και καθηγήτριας Κινηματογράφου στο Πανεπιστήμιο (έως σήμερα κανένας από τους φοιτητές της δεν έχει ξεχάσει τα μαθήματά της) καθόρισε την πορεία της, το βλέμμα και τη στάση της. Επιπλέον, είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Κινηματογράφου και ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου και του Women in Film and Television Greece.

Πρωτοπόρος, δεν θα μπορούσε να μη συμπεριλαμβάνεται στο φετινό 13ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου Αθήνας, όπου θα προβληθούν έξι εμβληματικές μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες της, αλλά και το προαναφερθέν ντοκιμαντέρ, θα δώσει ένα Masterclass και θα γίνει και ένα στρογγυλό τραπέζι για το έργο της (σ.σ.: θα συνομιλήσουν οι Αθηνά Αθανασίου, Ρέα Βαλντέν, Φιλ Ιερόπουλος, Σάββας Μιχαήλ και Ελενα Χαμαλίδη). Εμείς επιχειρήσαμε μέσα από λίγες ερωτήσεις να προσεγγίσουμε τη σκέψη της.

● Πηγαίνοντας πίσω στον χρόνο, στη δεκαετία του ’70, μπήκατε από τους πρώτους στη διάσημη γαλλική κινηματογραφική σχολή IDHEC. Οταν το έμαθε ο Γαβράς, ζήτησε να σας γνωρίσει. Τι σήμαινε αυτό για σας, που έχετε πει πως πήγατε προς το σινεμά έπειτα από ένα όνειρο...

Οτι θα έκανα κινηματογράφο, και μάλιστα το είδος κινηματογράφου που ήθελα να κάνω, το αποφάσισα όσο ήμουν ακόμα στην Ελλάδα, μέσα στον αντιδικτατορικό αγώνα, όταν ήμουν στο τέταρτο έτος της Αρχιτεκτονικής. Πράγματι είδα ένα όνειρο, μια εικόνα που έμοιαζε με πίνακα του Μαγκρίτ και μέσα της είχε μια αδιόρατη κίνηση. Αυτή ήταν η αρχή της εμμονής μου με το timing. Στο Παρίσι έφτασα τον Αύγουστο του 1973. Ημουν στο Κεντρικό Συμβούλιο της ΚΟΣ Ρήγας Φεραίος και είχαν μόλις συλλάβει τον γενικό γραμματέα του. Μου μήνυσαν: «Ή φεύγεις ή μπαίνεις στην παρανομία»... Εξετάσεις για την IDHEC έδωσα έναν χρόνο αργότερα. Ο μόνος που υποστήριξε την επιλογή μου ήταν ο Μίμης Δεσποτίδης. Από τους 600 που έδωσαν τις εξετάσεις, μπήκαμε 20. Εγώ μπήκα δεύτερη. Τη φοίτησή μου στην IDHEC την ευχαριστήθηκα πολύ! Ηταν δημιουργικά και ελεύθερα. Οι δάσκαλοι ενίσχυαν με κάθε τρόπο το προσωπικό όραμα του καθενός μας. Η σχολή ικανοποιούσε την εμμονή μου. Δουλεύαμε όλη μέρα εκεί, τρώγαμε εκεί και είχαμε υποτροφία που κάλυπτε όλες τις ανάγκες διαβίωσής μας. Και το βράδυ πηγαίναμε στην ταινιοθήκη.

● Από τότε έως και σήμερα τι σημαίνει να είσαι γυναίκα σε τέτοιους χώρους;

Εχω αντιμετωπίσει τον σεξισμό και την αποσιώπηση. Και δεν ήμουν η μόνη. Η ελληνική κοινωνία ήταν -και σε μεγάλο βαθμό είναι ακόμα- συντηρητική και πατριαρχική. Ακόμα και όταν οι ταινίες μου αποκτούσαν αναγνώριση μια δεδομένη στιγμή, πολύ σύντομα εξαφανίζονταν σαν μην είχαν υπάρξει. Το πιο δύσκολο για μια γυναίκα σκηνοθέτρια, αλλά και για κάθε διαφορετική φωνή, είναι η διεκδίκηση της συνέχειας. Να μπορείς να συνεχίζεις τη δουλειά σου. Πιστεύω ότι ζούμε ξανά σε πολύ σκοτεινούς καιρούς. Παρά την άνοιξη του #MeToo και του queer κινήματος, η πατριαρχική ιδεολογία επιτίθεται εκ νέου, μαζί με την άνοδο της Ακροδεξιάς, σε έναν κόσμο χωρίς αντίλογο.

«Θέλαμε μια πιο συνεπή επανάσταση»

●Τι σημαίνει «θέλαμε να διαπεράσουμε τις πρωτοπορίες», όπως έχετε πει ότι ίσχυε για σας εκείνα τα χρόνια του Παρισιού;

Οι φεμινίστριες του δεύτερου κύματος πιστεύαμε ότι «το προσωπικό είναι πολιτικό». Είχαμε την αίσθηση ότι οι πατριαρχικές δομές μάς καταπίεζαν ακόμα και μέσα από τις πρωτοπορίες της πολιτικής και της τέχνης. Επαναστατούσαμε ενάντια στις καταπιέσεις που επιχειρούσαν να αποικίσουν το ασυνείδητό μας. Θέλαμε μια πιο συνεπή επανάσταση.

● Τι είναι για σας πρωτοπορία σήμερα; Εχει νόημα να χρησιμοποιούμε αυτή τη λέξη ή έχει ξεπεραστεί;

Φυσικά και υπάρχει πρωτοπορία. Πάντα θα υπάρχει. Οχι τόσο με την έννοια ότι προηγείται, αλλά ως αποδοχή του κινδύνου του αγώνα. Διακινδυνεύει, ρισκάρει. Γιατί είναι ισχυρά επικίνδυνος ο τρόπος που προσδιορίζει το πολύσημο, το πολυπαραγοντικό του αγώνα, ενάντια στο σκοτάδι, των τρομακτικών ανισοτήτων, του ρατσισμού, του καπιταλισμού, που διεισδύει ακόμα και μέσα στο μυαλό των ανθρώπων, μεταμορφώνοντάς τους σε μαριονέτες.

● Πολλές φορές ακούω ότι «αυτή την ταινία δεν την κατάλαβα». Το «κατανοώ» είναι το διακύβευμα στο σινεμά;

Οχι, δεν είναι το «κατανοώ» το κυρίαρχο διακύβευμα στο σινεμά. Μεγαλύτερη σημασία έχει να έρχεσαι στο σινεμά όσο γίνεται πιο «ανοιχτή». Να παρατηρείς και να στοχάζεσαι πάνω σε αυτό που βλέπεις. Ισως να βρεθείς έτσι πιο κοντά στον εαυτό σου, χειραφετούμενη από τις ταυτιστικές δαγκάνες των ταινιών που θέλουν να σε χειραγωγήσουν.

● Βλέπουμε σήμερα πως ακροδεξιά καθεστώτα έχουν βάλει το χέρι τους και στο σινεμά. Στην Αργεντινή είπαν πως «καιρός είναι να ξεμπερδεύουμε με το ανεξάρτητο σινεμά» και κάνουν κυρίως σειρές και εύκολες, εμπορικές ταινίες.

Η τέχνη ενοχλεί, μπορεί να ενοχλεί, και έχει ενοχλήσει και στο παρελθόν. Είναι σημάδι της δύναμης της τέχνης το ότι μπορεί να ενοχλεί τις εξουσίες. Και υπάρχει μεγάλη πίεση ξανά σήμερα να αποσιωπηθεί ό,τι ενοχλεί. Γι' αυτό ακριβώς έχει μεγάλη σημασία και σήμερα η έννοια της πρωτοπορίας, της διακινδύνευσης. Η σκοτεινιά που μεγαλώνει πρέπει να βρει απέναντί της έντονους και αποφασισμένους αγώνες, για να πολεμήσουμε τις ανισότητες, να διεκδικήσουμε τις διαφορετικότητες και να σώσουμε τον πλανήτη.

♦ Πληροφορίες: Το αφιέρωμα στο έργο της θα γίνει στο πλαίσιο του 13ου Φεστιβάλ Πειραματικού Κινηματογράφου της Αθήνας (5-18/12) στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος (Ιερά Οδός 48, Κεραμεικός). Αναλυτικά το πρόγραμμα: www.tainiothiki.gr. Το Masteclass από την ίδια θα δοθεί το Σάββατο 7/12, στις 16.30, με διερμηνεία στα αγγλικά και αμέσως μετά θα ακολουθήσει το στρογγυλό τραπέζι. Είσοδος ελεύθερη. Φόρμα συμμετοχής: forms.gle/QoGVNNs2oU7XtNcR9