«Η πρώτη ελληνόφωνη κουίρ όπερα, ένα µεταµοντέρνο πειραµατικό έργο, µε στοιχεία µπαρόκ µελοδράµατος» δεν παρουσιάζεται live, αλλά στη μεγάλη οθόνη, συμμετέχοντας τη Δευτέρα (8/11) στο διαγωνιστικό τμήμα του Fast Forward στο 62ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
Τιτλοφορείται ORFEAS2021, είναι βασισμένη στην «αρχετυπική» όπερα «Ορφέας» και δανείζεται την κύρια μουσική και μυθοπλαστική γραμμή του Μοντεβέρντι για να την εκτροχιάσει «παίζοντας» ανάµεσα στο οπερατικό µελόδραµα, το queer κολάζ, τα φαντάσµατα των ’80s και την αισθητική της εικονικής πραγµατικότητας.
Ούτε οι ήρωες μένουν οι ίδιοι. Εδώ ο «Ορφέας» είναι «ο πρώτος (ανοιχτά) οµοφυλόφιλος πρωθυπουργός της Ελλάδας που αγωνίζεται να διατηρήσει την κληρονοµιά της ιστορίας των ΛΟΑΤΚΙ κινηµάτων στην εποχή της µετα-αλήθειας και της alt-right δυστοπίας.
Θα παράσχει άραγε µια εναλλακτική λύση η φιλελεύθερη Ευρώπη µε τη λεγόµενη “ελευθερία του λόγου” της ή θα αντιπροτείνει απλά ένα νεοσυντηρητικό αφήγηµα περί “σύγκρουσης πολιτισµών”;».
Φιλόδοξο και πολυεπίπεδο εγχείρημα έχει τις υπογραφές μίας πρωτοποριακής ομάδας ταλαντούχων νέων ανθρώπων: του ντουέτου εννοιολογικής τέχνης ΦΥΤΑ που αποτελείται από τον Φιλ Ιερόπουλο και τον Φοίβο Δούσο. Εκείνοι είχαν την ιδέα, έκαναν το λιμπρέτο μαζί με την Αντριάνα Μίνου, καθώς και τη σκηνοθεσία και το μοντάζ. Ο συνθέτης Αλέξανδρος Δρόσος έκανε τη μουσική. Μιλήσαμε και με τους τέσσερις. Και ιδού...
● Πώς συνδυάζετε όλα αυτά τα αμιγώς πολιτικά «σχόλια» με τον μύθο του Ορφέα και με τον Μοντεβέρντι;
Φοίβος: Ο μύθος μάς δίνει κάποια αρχετυπικά πατήματα: ο έρωτας, η απώλεια, το πένθος. Ακολουθούμε τις βασικές ιδέες σαν ένα μονοπάτι μέσα από ένα πυκνό ιδεολογικο-αισθητικό δάσος που δημιουργήσαμε φέρνοντας στο προσκήνιο τις αναφορές μας και τα πολιτικά ζητήματα που μας απασχολούν.
● Και με το σινεμά;
Φιλ: Αν και το βασικό υλικό του έργου είναι η όπερα, ως σκηνοθέτης ήξερα πως ήθελα να είναι και μια μεστή όσο και πειραματική κινηματογραφική εμπειρία. Ετσι η ίδια η γλώσσα της κάμερας και του μοντάζ αποτελεί κομμάτι του περιεχομένου του έργου. Και γι’ αυτό αποφάσισα να συνεργαστώ με έναν από τους πιο ευαίσθητους διευθυντές φωτογραφίας που ξέρω, τον Μιχάλη Γκατζόγια, του οποίου η φωτογραφία πραγματικά απογείωσε το έργο.
Και όπως και μουσικά/θεματικά το έργο είναι πολυσχιδές, έτσι και οπτικά συνδυάζει από κάμερα στο χέρι αισθητικής Dogme 95, θολό VHS video art της δεκαετίας του ’80, βίαιο μοντάζ και αφαιρετικά καδραρίσματα που θυμίζουν την αμερικανική αβαν-γκαρντ των ’60s, μέχρι και post-internet γυαλιστερές trash μεθοδολογίες του σήμερα.
● Ποια είναι η Ευρυδίκη σας και ποιος ο Κάτω Κόσμος;
Αντριάνα: Η Ευρυδίκη μας είναι το Γιούρι, ο non-binary σύντροφος του πρωθυπουργού Ορφέα που στην αρχή της όπερας ετοιμάζονται να παντρευτούν. Το Γιούρι καταλήγει στο Μουσείο Μεταφυσικής Ιστορίας, το οποίο είναι ο δικός μας Κάτω Κόσμος. Είναι ένα μέρος το οποίο φρουρεί ο άγρυπνος φύλακας Ποιητής και στο οποίο φυλάσσονται οι εθνικοί μύθοι, οι πατροπαράδοτες αξίες της ελληνικότητας, το βασίλειο της Ελλάδας και του Οχι, δυο χαρακτήρων που αποφασίζουν ποια κομμάτια της Ιστορίας αξίζουν να διατηρηθούν μέσα σε αυτήν την κρύπτη του ελληνικού φαντασιακού.
Το Γιούρι και όλη η διαφορετικότητα που κουβαλάει σε συμβολικό επίπεδο φαίνεται να μη χωράει, να μην ανήκει, να είναι μια παραφωνία μέσα στην εφιαλτικά (και καταπιεστικά) «live your myth in Greece» ατμόσφαιρα του Μουσείου Μεταφυσικής Ιστορίας, όπου κυριαρχούν μόνο όσα ένα απαρχαιωμένο mainstream θέλει και φαντασιώνεται ως «ελληνικά».
● Σε μία ελληνική κοινωνία που ένα μέρος της ακόμα ακούει τα κηρύγματα του Σεραφείμ, πόσο «τολμηρή» είναι μια διασκευή του Μοντεβέρντι σε κουίρ όπερα;
Φοίβος: Μ’ έναν τρόπο μόνο στην ελληνική κοινωνία τού σήμερα θα μπορούσε να υπάρξει αυτό το έργο, είναι ένα έργο στο οποίο μιλάμε για την ελληνική πραγματικότητα όπως τη βιώνουμε. Αυτό που βλέπουμε τα τελευταία χρόνια είναι ότι όσο μεγαλώνει η ορατότητα των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων τόσο εντείνεται και η ομοφοβία του δημόσιου λόγου. Το θέμα είναι ότι όταν ο Σεραφείμ και ο κάθε ακροδεξιός παπάς λέει τα δικά του εμείς να επιμένουμε να υπάρχουμε και να του χαλάμε τη φάση.
● Σας απασχολεί ότι μήπως όλο αυτό το σουρεαλιστικό «περιβάλλον» εντείνει την επιφυλακτικότητα όσων αντιμετωπίζουν τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα ως κάτι «εξωτικό» στην καλύτερη περίπτωση;
Φιλ: Αυτό δεν μας αφορά ιδιαίτερα, δηλαδή δεν θα αλλάξουμε την πολυπλοκότητα του δικού μας αφηγήματος που βασίζεται στις ζωές και εμπειρίες μας προκειμένου να είμαστε πιο εύπεπτοι σε κάποιου είδους φανταστικό κοινό παρονομαστή. Υπάρχουν πολλά πολιτικά εγχειρήματα που έχουν στόχο τη συμφιλίωση του ελληνικού mainstream με τις διαφορετικές ταυτότητες, από ΜΚΟ μέχρι lobbying ακτιβιστές που δουλεύουν ισορροπώντας τις επιφυλακτικότητες στις οποίες αναφέρεσαι.
Εμείς δεν εκφραζόμαστε έτσι. Η δουλειά των ΦΥΤΑ είναι να βομβαρδίζουν το κοινό, όχι να το χαϊδεύουν, να θέτουν δύσκολα ερωτήματα, να φτιάχνουν πυκνούς αισθητικοπολιτικούς κόσμους που αν δεν καταφέρουν να γοητεύσουν τον θεατή, τουλάχιστον ας τον σοκάρουν, θυμώσουν, αποξενώσουν τελείως. Είναι και η αποξένωση μια πολιτική διεργασία.
● Πώς δουλέψατε μουσικά;
Αντριάνα: Μουσικά η όπερά μας αποτελείται κατά κύριο λόγο, όπως θα δείτε, από την ορίτζιναλ μουσική του Μοντεβέρντι, η οποία -σε αρκετά σημεία βέβαια– ενορχηστρώθηκε με τρόπους που να υποστηρίζουν τη δραματουργία της δικής μας όπερας. Με άλλα λόγια, η μουσική του Μοντεβέρντι «μεταλλάχτηκε» λιγάκι κυρίως ως προς την ενορχήστρωσή της για την οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως ηλεκτρονικά μέσα, ρετροφουτουριστικά σινθς για παράδειγμα.
Βεβαίως υπάρχουν και πρωτότυπα μουσικά κομμάτια εμβόλιμα (όπως π.χ. ένα τραγούδι καραόκε που έγραψε ο Φιλ!) και φυσικά η 4η πράξη της όπερας του Μοντεβέρντι (όπου ο Ορφέας κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο), για την οποία γράφτηκε από τον Φιλ κι εμένα πρωτότυπη μουσική που να υπογραμμίζει τους χαρακτήρες της Ελλάδας και του Οχι που πρωταγωνιστούν σε αυτή τη σκηνή του ORFEAS2021. Θεωρήσαμε πως δραματουργικά η μουσική του Μοντεβέρντι δεν θα λειτουργούσε σε αυτό το σημείο και γι’ αυτό επιλέξαμε να πάμε μουσικά σε κάτι πολύ διαφορετικό ώστε να υπογραμμιστεί η γκροτέσκα ελληνική ατμόσφαιρα αυτής της σκηνής.
Ωστόσο, το λιμπρέτο παρέμεινε πάρα πολύ πιστό στον ποιητικό ρυθμό του ορίτζιναλ, αφού η μουσική του Μοντεβέρντι κρατήθηκε ατόφια στο μεγαλύτερο μέρος της όπερας. Ο τρόπος που δουλέψαμε μου ήταν τρομερά απολαυστικός. Τα ΦΥΤΑ μού έφεραν για αρχή το βασικό στόρι της όπερας και αφού ενθουσιάστηκα με την ιδέα, ο Φοίβος ανέλαβε να μου στέλνει πράξη-πράξη ένα είδος σεναρίου με το περιεχόμενο του κειμένου. Υστερα, με τη βοήθεια της παρτιτούρας, έγραφα τους στίχους του λιμπρέτο ακριβώς πάνω στον ρυθμό της ορίτζιναλ μουσικής του Μοντεβέρντι ώστε να μπορεί να τραγουδηθεί με φυσικότητα. Ηταν λίγο σαν ποιητικό σουντόκου η διαδικασία, μια πολύ διασκεδαστική πρόκληση για μένα.
Αλέξανδρος: Να προσθέσω εδώ πως υπάρχουν και σημεία της όπερας που ακροβατούν μεταξύ της γλώσσας του Μοντεβέρντι και νέων ορίτζιναλ συνθέσεων. Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι η περίπτωση της θεότητας της Λογικής, την οποία ενσαρκώνει η Ελενα Ακρίτα. Παρά τις σαφείς αναφορές στη Laurie Anderson και τη Λένα Πλάτωνος, τόσο στη φόρμα όσο και στην ενορχήστρωση, η αρμονική γλώσσα του πρωτότυπου γίνεται αισθητή.
Ενδεικτικά, μία από τις εμφανίσεις της αποτελείται από ένα songwriting cover της μουσικής του Μοντεβέρντι. Αντίστοιχα, ο Χορός των Φαντασμάτων της Ιστορίας, ενώ τραγουδά μελωδίες από το πρωτότυπο έργο, αυτές έχουν υποστεί επεξεργασία τόσο στην τονικότητα, όσο και στην ποιότητα της χροιάς τους που λειτουργούν οριακά σαν νέες συνθέσεις.
● Πόσο μακρινή προοπτική είναι «ο πρώτος (ανοιχτά) οµοφυλόφιλος πρωθυπουργός της Ελλάδας»;
Φοίβος: Από τη μία κάτι τέτοιο ακούγεται σαν επιστημονική φαντασία, από την άλλη έχουμε παραδείγματα όπως η Ana Brnabic που είναι λεσβία και ταυτόχρονα πρωθυπουργός της Σερβίας, μιας χώρας που δεν τη λες και πολύ πιο gay-friendly από την Ελλάδα. Γενικά οι πιο προβεβλημένοι gay πολιτικοί των τελευταίων δεκαετιών δεν ήταν απαραίτητα άτομα με τα οποία μοιραζόμαστε κάποιο κοινό πολιτικό όραμα.
● Εχουμε όμως τον πρώτο ανοιχτά ομοφυλόφιλο υφυπουργό Πολιτισμού. Είναι αυτό πρόοδος;
Φιλ: Ενδεχομένως κάποιος όντως θα μπορούσε να πει πως το ζήτημα της ορατότητας είναι σημαντικό, αν και το συγκεκριμένο άτομο περισσότερο μάλλον χρησιμοποιεί την ταυτότητα ως κάτι «εξωτικό» -όπως είπατε πριν- παρά έχει στόχο να ωφελήσει την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, με την οποία δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σχέση.
Σίγουρα έχει ενδιαφέρον πως το πρώτο ανοιχτά γκέι άτομο εμφανίστηκε τελικά σε μια τόσο συντηρητική κυβέρνηση και ένα αισθητικά παρωχημένο υπουργείο. Αφενός για μας που ασχολούμαστε με τις πολιτικές της ταυτότητας για χρόνια είναι κατά κάποιον τρόπο ένα σημείο στο οποίο σταματάμε και αναστοχαζόμαστε πώς συνεχίζουμε μετά από μια τέτοια έκβαση. Αφετέρου πρέπει να είναι τροφή για σκέψη και για την Αριστερά που θεωρητικά πρεσβεύει ανοιχτότητα σ’ αυτά τα θέματα, αλλά πρακτικά κάτι πηγαίνει λάθος. Η ελληνική Αριστερά είναι παραδοσιακά πέραν του δέοντος macho (βλέπε: το ζεϊμπέκικο του Ανδρέα) και καλό είναι τα όποια απολειφάδια αυτών των φαινομένων να τα δει λιγάκι για να αναπτύξει όντως μια ταυτοτική πολυπλοκότητα στους χώρους της.
● Η παράστασή σας «αναστοχάζεται πάνω στην ίδια την ιδέα της “προοδευτικής” πολιτικής θέτοντας µια σειρά από ερωτήµατα: Τι σηµαίνει πρόοδος το 2021;». Αλήθεια τι σημαίνει πρόοδος και προοδευτική πολιτική το 2021; Είναι προοδευτικότερα από τις κατακτήσεις των δεκαετιών του ’60 και του ’70;
Φοίβος: Εχει ενδιαφέρον που σήμερα πρόοδος ισούται επιστροφή σε κεκτημένα προηγούμενων δεκαετιών, ειδικά όσον αφορά το κράτος πρόνοιας. Είναι σαν το μέλλον να έχει πια μόνο αρνητικό πρόσημο -βλ. κλιματική κρίση- και αν θέλουμε να ξαναβρούμε ελπίδα να πρέπει να δανειστούμε εικόνες του μέλλοντος όπως εκφράστηκαν στο παρελθόν - για παράδειγμα στα κινήματα αντικουλτούρας των ’60s-’70s. Γι’ αυτό και στην ταινία έχουμε αναφορές στον μελαγχολικό φουτουρισμό των ’80s, της μετα-θατσερικής περιόδου που ατενίζει το μέλλον με αβεβαιότητα.
● Εχει η Ελλάδα κοινό για ό,τι παρουσιάζετε με τα ΦΥΤΑ ή πόλεις όπως το Βερολίνο όπου ζείτε κ. Δρόσο είναι πολύ πιο πεπαιδευμένες καλλιτεχνικά για πειραματικά θεάματα-ακροάματα;
Αλέξανδρος: Προσωπικά δεν είμαι μεγάλος φαν των γραμμικών συγκρίσεων περί «προοδευτικότητας» και «παιδείας» μεταξύ πόλεων και καλλιτεχνικών σκηνών, καθώς κατά τη γνώμη μου εντείνουν την αίσθηση καλλιτεχνικής «υπεροχής» ή «αυτομαστιγώματος», χωρίς να εξετάζονται τα επιμέρους χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνικής και καλλιτεχνικής πραγματικότητας.
Είναι αλήθεια πως το Βερολίνο έχει πολύ μεγαλύτερη παράδοση σε πρωτοποριακά εγχειρήματα, η εμπειρία μου στην πόλη παρ’ όλα αυτά, μου δείχνει πως έχει επέλθει κάποιου είδους αφαιρετική κανονικότητα σε σχέση με τους πειραματισμούς, μια «πειραματίλα στον αυτόματο», η οποία δεν εξετάζει ούτε το περιεχόμενο, ούτε τους λόγους για τους οποίους π.χ. σπάει η φόρμα ενός έργου. Αντιθέτως η δουλειά των ΦΥΤΑ, η οποία, εκτός της ουσιαστικής ενδοσκόπησης που τη χαρακτηρίζει, πραγματεύεται την αποδόμηση του ελληνικού συγκείμενου, θεωρώ πως βρίσκεται εκεί που πρέπει να βρίσκεται. Υπάρχει, άλλωστε, πάντα ένα πιστό κοινό που την παρακολουθεί.
Φιλ: Νομίζω πως το κοινό πάντως δημιουργείται κιόλας, εκπαιδεύεται. Δεν το βρίσκεις έτοιμο. Σίγουρα δεν είναι το πιο εύκολο να προτείνεις κάτι πειραματικό και πολυμεσικό απέναντι σε ένα κοινό που ακόμα το 2021 δεν λέει να ξεκολλήσει από τις αρχαίες τραγωδίες. Αλλά το προσπαθούμε.
● Ενας δημιουργός που πειραματίζεται ελεύθερα πόσο προετοιμασμένος είναι για αρνητικές αντιδράσεις ή και για την αποτυχία;
Φιλ: Ως ΦΥΤΑ είμαστε τόσο συνηθισμένοι στο κράξιμο που οριακά το περιμένουμε πια. Η τελευταία μας έκθεση «200 Χρόνια Ασφυξία» εμφανίστηκε στο εξώφυλλο της Espresso, του Στόχου, στο ακροδεξιό κανάλι ΑΡΤ και μας υποβλήθηκε και μήνυση από τον ιστότοπο Εκκλησία Online.
Τα δε κακοποιητικά σχόλια στα social media ήταν εκατοντάδες. Δεν νομίζω σε πλαίσια τέχνης στην Ελλάδα να υπάρχει άλλο πολιτικοκαλλιτεχνικό πρότζεκτ που να τρώει συστηματικά τόσο μίσος όσο εμείς. Δεν θα σου πω πως είναι και το πιο ευχάριστο να σου εύχονται ψόφο εκατοντάδες άγνωστοι, αλλά μπορώ να σου πω πως αυτού του είδους οι αντιδράσεις όχι μόνο δεν μας σταματάνε, αλλά μας κάνουν να σκεφτόμαστε πως ακόμα και σε υπερκυνικές εποχές σαν τις δικές μας, η πολιτική τέχνη μπορεί ακόμα να προκαλέσει. Κι αυτό σημαίνει πως αυτό που κάνουμε είναι σημαντικό.
● Αφιερώνετε το έργο στη μνήμη του Ζακ Κωστόπουλου. Είχατε συνεργαστεί μαζί του...
Φιλ: Ο Ζακ ή η Zackie ήταν στενός μας συνεργάτης, φίλη, πολιτική συντρόφισσα. Μας λείπει πολύ και προσωπικά, αλλά και για τη δουλειά που έκανε μέσα στο κίνημα. Ηταν ένα λαμπερό άτομο με αδιανόητη ενσυναίσθηση και πολιτική οξυδέρκεια. Μπορούσε να συνομιλήσει εξίσου με τα πιο κυριλέ θεσμικά άτομα και με αναρχοκουίρ υποκείμενα και μάλιστα με τρόπο αβίαστο, σαν να ήξερε πάντα, σε κάθε συγκείμενο, πώς να συνδεθεί με τον άλλο.
Μίλησε δημόσια και δυνατά για την κακοποίηση και το bullying στην ελληνική κοινωνία και ενοχλούσε την κανονικότητα πολύ. Γι’ αυτό και τελικά με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο τη ’φαγαν. Ηταν μια αληθινή επαναστάτρια με όλες τις πιθανές σημασίες αυτής της λέξης. Θα είναι μαζί μας για πάντα.
● Είναι κουίρ η δική σας όπερα ή όλη η όπερα ως είδος είναι κουίρ;
Αλέξανδρος: Εξαρτάται πάντοτε από το πώς νοηματοδοτούμε τη λέξη κουίρ. Στο κομμάτι της επιτελεστικότητας και της εκφραστικής υπερβολής η όπερα υπήρξε πάντοτε κουίρ (όσο και αν δυσκολεύονται να το παραδεχτούν μερικοί λόγιοι της κλασικής μουσικής). Δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε παραπέρα από τα κοστούμια, το μακιγιάζ, τα σκηνικά, τις ψηλές κορόνες, το ατελείωτο βιμπράτο στη φωνή και την επιμονή στην έκφραση συναισθημάτων των χαρακτήρων.
Το κλασικό ρεπερτόριο βρίθει από άριες, κατά τις οποίες ο εκάστοτε χαρακτήρας εκφράζει επί δέκα και βάλε λεπτά τη συναισθηματική του ευαλωτότητα, ακόμα και αν πρόκειται για σκληρόκαρδους βασιλιάδες ή αρρενωπούς ιππότες. Μην ξεχνάμε άλλωστε πως στην μπαρόκ περίοδο δεν ήταν καθόλου σπάνιο άντρες να παίζουν γυναικείους ρόλους και πως η Ευρώπη έχει μια μακρά και συχνά βίαιη παράδοση στους καστράτι - κοντρα-τενόρους.
Οσον αφορά όπερες με κουίρ περιεχόμενο αυτό είναι κάτι που συναντούμε κατά βάση τα τελευταία 25-30 χρόνια. Με εξαίρεση την όπερα «Lulu» του Alban Berg (1937), όπου μια από τις θεματικές της είναι η γυναικεία ομοφυλόφιλη έλξη, μόλις πρόσφατα άρχισαν να ανεβαίνουν παραγωγές όπερας που πραγματεύονται ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα, από τη ζωή του Harvey Milk, την οπερατική μεταφορά της ταινίας Brokeback Mountain μέχρι τους κινδύνους που κρύβονται στις online γνωριμίες στην όπερα «Two Boys» του Νico Muhly (2011).
Αξίζει παρ’ όλα αυτά να σημειωθεί πως ο χώρος της όπερας και της κλασικής μουσικής παραμένει από τους πλέον συντηρητικούς στη συμπερίληψη και τις πολιτικές ταυτοτήτων, αφού μόλις το 2019 ανέβηκε όπερα με ξεκάθαρα κουίρ πολιτικό χαρακτήρα, η οποία μιλά για την εξέγερση του Stonewall και μάλιστα περιέχει τον πρώτο transgender ρόλο τραγουδισμένο από τον trans mezzo-soprano Lucas Bouk (Stonewall, των Iain Bell & Mark Campbell, 2019). Ευελπιστούμε πως με το έργο μας θα καλύψουμε ένα μικρό κομμάτι αυτού του τεράστιου χάσματος.
Φιλ: Και μιας και μιλάς για τον συντηρητισμό του χώρου, ας μην ξεχνάμε και την περίπτωση Ρουσάλκα στην ΕΛΣ, το 2009, όπου η ορχήστρα της Λυρικής αρνήθηκε να παίξει και κατέβηκε με ομοφοβικό φυλλάδιο κατά της παράστασης, γιατί η σκηνοθέτιδα είχε συμπεριλάβει στο έργο ερωτικό φιλί μεταξύ δύο αντρών.
Μέλη της Ομοφυλοφιλικής Λεσβιακής Κοινότητας Ελλάδας και άλλοι ακτιβιστές εμφανίστηκαν στη Λυρική πριν από την παράσταση διαβάζοντας κείμενο διαμαρτυρίας και συναντώντας τόσο απειλές βίας από την ορχήστρα, όσο και βρίσιμο από μεγάλο μέρος του κοινού.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας