Η χορογραφία της βασανισμένης ψυχής ενός κορυφαίου συνθέτη

Ο Πιοτρ Ιλιτς Τσαϊκόφσκι (1840-1893) έχει ντύσει με τη μουσική του μερικά από τα ωραιότερα κλασικά μπαλέτα που γνωρίζουμε, όπως η «Λίμνη των Κύκνων» και ο «Καρυοθραύστης», ενώ έχει συνθέσει για σχεδόν όλα τα είδη της ορχηστρικής μουσικής.

Ισως είναι αναπόφευκτο μια παράσταση που αναφέρεται στη ζωή του διερευνώντας τον άνθρωπο πίσω από τον συνθέτη να είναι ένα μπαλέτο. Και μάλιστα πρωτοποριακό, όπως το έργο με τίτλο «Τσαϊκόφσκι» που παρουσιάζει το Μπαλέτο της της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για πέντε μόνο βραδιές από απόψε (14/2).

Την παράσταση συνυπογράφουν ο σπουδαίος Ισπανός χορογράφος Καγετάνο Σότο και ο σκηνογράφος Ντάριο Σούσα, ενώ η μουσική διεύθυνση είναι του Γάλλου αρχιμουσικού και συνθέτη Φιλίπ Φορζέ. Το ενδιαφέρον τους για να αφηγηθούν χορευτικά την προσωπική ζωή του συνθέτη μέσα από ένα, πολλαπλών αποχρώσεων, ξεχωριστό χορογραφικό λεξιλόγιο, προήλθε από τη δημοσίευση των επιστολών του, πριν από μερικά χρόνια. Τότε αποκαλύφθηκε ότι ο κορυφαίος συνθέτης της «Ωραίας κοιμωμένης» και του «Ευγένιου Ονιέγκιν» δεν κατάφερε να ζήσει τη ζωή του όπως εκείνος επιθυμούσε, καθώς ήταν δέσμιος των κοινωνικών συμβάσεων της ρωσικής κοινωνίας της εποχής του.

Στο μουσικό σενάριο της χορογραφίας που πρωτοανέβηκε πριν από δύο χρόνια στην Κροατία περιλαμβάνονται διάσημες χορωδιακές και ορχηστρικές συνθέσεις του Τσαϊκόφσκι αλλά και μουσικές του που δεν είναι γνωστές στο ευρύ κοινό, όπως και μουσική που είχε απαγορευτεί από το σοβιετικό καθεστώς.

Μέσω της αφηγηματικής χορογραφίας με την αβανγκάρντ οπτική, την ανάγνωση αποσπασμάτων των επιστολών, το έργο δίνει τη δυνατότητα στο κοινό να ανακαλύψει τον άνθρωπο πίσω από τον συνθέτη και να γνωρίσει τις σκέψεις του για τη μουσική, την αγάπη και τις σχέσεις του, αλλά και τους φόβους και τις αμφιβολίες που είχε για τον εαυτό του.

Για τον χορογράφο Καγετάνο Σότο, ο Τσαϊκόφσκι «υπήρξε σχεδόν τα πάντα για μένα ως χορευτή μπαλέτου (...). Ο Τσαϊκόφσκι ήταν ομοφυλόφιλος, αλλά αυτό δεν είναι ένα γκέι μπαλέτο και σίγουρα δεν αφορά τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων. Αφορά τα δικαιώματα όλων. Η παράσταση υπογραμμίζει το μήνυμα της ισότητας: το χρώμα του δέρματος, το φύλο, η εθνικότητα και η θρησκεία δεν πρέπει να προκαλούν πόνο και διακρίσεις».

Ο Ντάριο Σούσα, ο οποίος υπογράφει τη σκηνογραφία, τα κοστούμια και τους φωτισμούς, από την πλευρά του στέκεται στα συναισθήματα του συνθέτη: «Στα γράμματα του Τσαϊκόφσκι ανακαλύψαμε το πολιτισμικό του περιβάλλον και την ευαισθησία της φύσης του. Ειδικά τα μόνιμα συναισθήματά του, όπως ο φόβος και η αμφιβολία για τον εαυτό του. Θέλαμε να δημιουργήσουμε ένα μπαλέτο στο οποίο απελευθερώνουμε τον πόνο και το πάθος της ζωής του».

Επιχειρήσαμε να εντρυφήσουμε στο περιεχόμενο των επιστολών αυτών με αρωγό τη μουσικολόγο και υπεύθυνη του Τομέα Δραματολογίας ΕΛΣ Σοφία Κομποτιάτη.

● Πότε ήρθαν στο φως οι επιστολές του Τσαϊκόφσκι και τι μαθαίνουμε για την περιπετειώδη ζωή του από αυτές;

Εκτός από την πλούσια μουσική του κληρονομιά, ο Πιοτρ Ιλιτς Τσαϊκόφσκι άφησε πίσω του έναν πολύτιμο προσωπικό θησαυρό: περισσότερα από πέντε χιλιάδες γράμματα. Αυτό το ανεκτίμητο αρχείο, που φυλάσσεται εδώ και χρόνια στο σπίτι-μουσείο του συνθέτη στο Κλιν, βορειοδυτικά της Μόσχας, όπου ο Τσαϊκόφσκι έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, αποκαλύφθηκε στο κοινό σχετικά πρόσφατα. Παρότι και νωρίτερα είχαν δημοσιευτεί μελέτες και έρευνες πάνω στην αλληλογραφία του συνθέτη, το 2009 και το 2018, εκδόσεις στα ρωσικά και στα αγγλικά, αντίστοιχα, προκάλεσαν πολύ έντονο ενδιαφέρον και συζητήσεις. Οι επιστολές αυτές αποτελούν μια πολύ σπουδαία αναφορά για την κατανόηση της προσωπικής ζωής του συνθέτη, δίνοντας μια ουσιαστική ματιά στις προσωπικές του αναζητήσεις, τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις ευαισθησίες του, τις εσωτερικές του διακυμάνσεις, αλλά και τις δυσκολίες της ζωής του.

● Περιγράφει κάπου τα αισθήματά του από τους ασφυκτικούς περιορισμούς της κοινωνίας;

Φυσικά, στις επιστολές αποτυπώνονται τα συναισθήματά του, καθώς αναδεικνύονται θέματα όπως η σεξουαλικότητά του. Ο Τσαϊκόφσκι ήταν ομοφυλόφιλος, ενώ οι επιστολές του αποκαλύπτουν την αγωνία και τον φόβο που ένιωθε για την αποκάλυψη της σεξουαλικότητάς του, καθώς και τις προσπάθειές του να διαχειριστεί αυτήν την πτυχή της ζωής του σε μια κοινωνία που ήταν εξαιρετικά εχθρική σε αυτό το ζήτημα. Επιπλέον, οι προσωπικές του σχέσεις: Οι επιστολές του δείχνουν τις πολύπλοκες και συχνά τεταμένες σχέσεις του με την οικογένειά του, τους φίλους και τους συναδέλφους του. Η σχέση με τη μητέρα του υπήρξε καθοριστική. Η ψυχική του υγεία: Ο Τσαϊκόφσκι αντιμετώπιζε περιόδους κατάθλιψης και άγχους. Επιπλέον, ο ίδιος υπέφερε τόσο από την καταπιεσμένη ομοφυλοφιλία του, όσο και τον τραυματικό γάμο του. Στις επιστολές του μιλάει για τις ψυχικές του δυσκολίες και τις προσπάθειές του να τις διαχειριστεί, συχνά μέσω της μουσικής.

● Αποσαφηνίζεται κάτι σχετικά με τον μυστηριώδη θάνατό του;

Η αιτία του θανάτου του Τσαϊκόφσκι το 1893 παραμένει αμφιλεγόμενη. Ενώ η επίσημη εκδοχή είναι ότι πέθανε από χολέρα, υπάρχουν θεωρίες που υποστηρίζουν ότι πρόκειται για αυτοκτονία, πιθανώς λόγω της πίεσης που αντιμετώπιζε λόγω της σεξουαλικότητάς του. Με τον Τσαϊκόφσκι έχουν ασχοληθεί πολλοί μελετητές. Το 1981, η Ρωσίδα ερευνήτρια Αλεξάνδρα Ορλόβα σε μελέτη που δημοσίευσε πρότεινε τη θεωρία ότι ο συνθέτης έβαλε τέλος στη ζωή του με δηλητήριο, προκειμένου να αποφύγει την αποκάλυψη ενός ομοφυλοφιλικού σκανδάλου που ενέπλεκε μέλη της αριστοκρατίας της εποχής. Ωστόσο, αυτή η άποψη δεν έγινε ευρέως αποδεκτή από τους άλλους μελετητές.

Οι επιστολές του πάντως δίνουν κάποια στοιχεία για την ψυχική του κατάσταση τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όχι όμως την οριστική απάντηση για το θέμα του θανάτου του.