Η Καλογεροπούλου της ελληνικής Λυρικής Σκηνής, η Κάλλας του παγκόσμιου μύθου

Η Μαρία Κάλλας, η απόλυτη σοπράνο που άλλαξε μια για πάντα το λυρικό τραγούδι. H καλλιτέχνιδα που καθόρισε την ιστορία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Το φαινόμενο «Κάλλας» που έφτασε σε κάθε γωνιά του πλανήτη αλλά κι εκείνη για την οποία καθιερώθηκε ο όρος «ντίβα». Η ερμηνεύτρια που έβαλε σε απόλυτη αρμονία τη φωνή με την υποκριτική.

Η παγκόσμια σταρ που κατάλαβε νωρίς πως όσο πιο τραγικές ήταν οι ηρωίδες που υποδυόταν τόσο πιο μεγαλειώδεις όφειλαν να γίνουν οι ερμηνείες της. Η ανυπέρβλητη φωνή που άγγιξε το κοινό στα πιο μακρινά σημεία του ορίζοντα. Η κορυφαία του 20ού αιώνα. Εκείνη που απόλαυσε τη μεγαλύτερη δόξα που γνώρισε ποτέ λυρική τραγουδίστρια.

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τις 2 Δεκεμβρίου του 1923, που η Μαρία Σοφία Αννα Καικιλία Καλογεροπούλου, όπως ήταν το πλήρες ελληνικό όνομά της, γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη και η επέτειος αυτή αποτέλεσε το καύσιμο για να προγραμματίσει η Εθνική Λυρική Σκηνή μια σειρά εκδηλώσεων (σε επιμέλεια Γιώργου Κουμεντάκη) προς τιμήν της κορυφαίας υψίφωνου του 20ού αιώνα.

Η συμβολή της Μαρίας Κάλλας στη λυρική τέχνη είναι αδιαμφισβήτητη: ανανέωσε το ρεπερτόριο της όπερας, φέρνοντας στην επιφάνεια ξεχασμένα αριστουργήματα του μπελ κάντο, ανέδειξε με την απαράμιλλη ερμηνεία της τη σημασία της δραματικής διάστασης των οπερών, άφησε μια ανεπανάληπτη καλλιτεχνική κληρονομιά για τις επόμενες γενιές, τόσο με την καλλιτεχνική της διαδρομή –η οποία διήρκεσε σχεδόν δύο δεκαετίες– αλλά και τη δραματική και σύντομη ζωή της. Δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι έδωσε το φιλί της ζωής στην όπερα, θέτοντας τις βάσεις για ουσιαστική ανανέωση στο μουσικό και, κυρίως, στο σκηνικό της μέρος.

Η Εθνική Λυρική, λοιπόν, με το πρόγραμμα που ετοίμασε αναδεικνύει τη βαθιά σχέση της της υψιφώνου με τη χώρα μας και τιμά ένα από τα σπουδαιότερα ιδρυτικά μέλη της, καθώς η Μαρία Κάλλας υπέγραψε το πρώτο της συμβόλαιο με τη Λυρική Σκηνή το 1940, μερικούς μήνες μετά την ίδρυσή της το 1939 από τον φωτισμένο Κωστή Μπαστιά (ως τμήμα του Εθνικού -τότε Βασιλικού- Θεάτρου της Ελλάδας).

Από τον Απρίλιο έως και τον Δεκέμβριο που θα διαρκέσει το αφιέρωμα στην Κάλλας, στην ΕΛΣ θα παρουσιάσουν τη «Μήδεια» του Κερουμπίνι, μια εικαστική εγκατάσταση στο φουαγέ, ένα Γκαλά Οπερας, μια έκθεση, ένα ντοκιμαντέρ, ένα βίντεο-ρεσιτάλ κι ένα εκπαιδευτικό εργαστήριο.

«Η Μαρία Κάλλας είναι μια καλλιτέχνιδα που καθόρισε την ιστορία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Λίγα χρόνια πριν το φαινόμενο Κάλλας φθάσει σε κάθε γωνιά του πλανήτη και γίνει κτήμα όλων των φίλων της λυρικής τέχνης, η Μαρία Καλογεροπούλου ξεκινούσε μια δύσκολη διαδρομή, στα χρόνια του πολέμου, στην Αθήνα.

Ηταν το 1940, όταν ο ιδρυτικός διευθυντής του Οργανισμού μας, ο σπουδαίος Κωστής Μπαστιάς, της πρόσφερε το πρώτο της συμβόλαιο, ενώ ήταν ακόμα μαθήτρια στο Ωδείο Αθηνών», σημειώνει ο σημερινός καλλιτεχνικός διευθυντής του οργανισμού, Γιώργος Κουμεντάκης. «Με το πρόγραμμα που ετοιμάσαμε, φιλοδοξούμε αφενός να φωτίσουμε τη σχέση της με τη Λυρική μας, αφετέρου να κάνουμε γνωστό τον μύθο της Κάλλας στις νεότερες γενιές, σαν ένα φωτεινό παράδειγμα ταλέντου, σκληρής εργασίας, αφοσίωσης, τελειομανίας, λάμψης».

Κρίνοντας από τις εκδηλώσεις, είναι φανερό πως η Λυρική ετοιμαζόταν καιρό γι’ αυτή τη μεγάλη στιγμή. Το ίδιο κι εμείς! Το ίδιο και το κοινό που, τόσες δεκαετίες μετά τον θάνατό της, παραμένει ακόρεστο σε ό,τι αφορά το φαινόμενο Κάλλας.

● Κεντρική εκδήλωση για τους εορτασμούς των 100 ετών από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας αποτελεί η «Μήδεια» του Λουίτζι Κερουμπίνι (πρεμιέρα 25 Απριλίου, Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος), σε μουσική διεύθυνση Φιλίπ Ογκέν και σκηνοθεσία/σκηνικά Ντέιβιντ ΜακΒίκαρ, σε μια μεγάλη διεθνή συμπαραγωγή με τρεις σπουδαίες όπερες της Αμερικής –Μετροπόλιταν Νέας Υόρκης, Οπερα του Καναδά και Λυρική Οπερα Σικάγου.

Λησμονημένη για δεκαετίες, η «Μήδεια» ήρθε ξανά στο φως, όταν η Μαρία Κάλλας ερμήνευσε τον ομώνυμο ρόλο για πρώτη φορά το 1953, στη Φλωρεντία. Η επιτυχία ήταν τεράστια, ενώ, χάρη στις σπάνιες μουσικές και υποκριτικές ικανότητες της Κάλλας, ο μουσικός κόσμος ανακάλυψε ένα συναρπαστικό έργο.

Η όπερα είναι απολύτως συνδεδεμένη με την Ελλάδα, αφενός μεν γιατί βασίζεται στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, αφετέρου δε επειδή η ερμηνεία της Κάλλας στην ιστορική παραγωγή της ΕΛΣ στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, το 1961, άφησε ανεξίτηλο στίγμα στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό.

Στη νέα παραγωγή, τον ρόλο του τίτλου θα ερμηνεύσει, για πρώτη φορά στην καριέρα της, μια από τις σημαντικότερες δραματικές υψιφώνους της εποχής μας, η Αννα Πιρότσι.

● UNBOXING CALLAS (4 Μαΐου – 9 Ιουνίου, Φουαγέ ΕΛΣ– ΚΠΙΣΝ) έχει τίτλο το εικαστικό πρόγραμμα σε τρεις πράξεις, το οποίο αντλεί έμπνευση από το unboxing (τη δημοφιλή από τις ψηφιακές κοινότητες τελετουργική διαδικασία καταγραφής της πρώτης επαφής με ένα αντικείμενο).

Με αφορμή τη νέα παραγωγή της Μήδειας, ο Βασίλης Ζηδιανάκης προσκαλεί τον εικαστικό Πάνο Προφήτη για τη δημιουργία ενός πολυμορφικού εικαστικού πειράματος, με τίτλο «Από την Κάλλας στη Μήδεια», που καταλαμβάνει για πρώτη φορά το φουαγέ. Κεντρικό ρόλο στην εγκατάσταση διαδραματίζει το ανάγλυφο προφίλ της Κάλλας, μέσα από το οποίο ξεδιπλώνεται η αφήγηση της Μήδειας, στη γλυπτική σύνθεση του Πάνου Προφήτη.

Ταυτόχρονα, στον 5ο όροφο του φουαγέ της ΕΛΣ θα παρουσιαστεί αρχειακό υλικό σχετικό με την παραγωγή του 1961 στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, καθώς και υλικό από τις παρουσιάσεις της Μήδειας σε Ντάλας, Λονδίνο και Μιλάνο. Σχέδια και σπαράγματα από τα κοστούμια του Γιάννη Τσαρούχη μαζί με σημειώσεις και βιβλία σκηνοθεσίας του Αλέξη Μινωτή συνομιλούν με επιμέρους σκίτσα και γλυπτικά στοιχεία (μήτρες, καλούπια) του Πάνου Προφήτη.

● Γκαλά Οπερας - Η Κάλλας στο Ηρώδειο (Σεπτέμβριος)

Η ελληνική σταδιοδρομία της Μαρίας Κάλλας έχει συνδεθεί με το Ωδείο Ηρώδου Αττικού, σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους. Εναν χρόνο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα για τη Νέα Υόρκη, τον Ιούλιο του 1944, η Μαρία Καλογεροπούλου ερμηνεύει στο Ηρώδειο τη Σμαράγδα στον «Πρωτομάστορα» του Μανώλη Καλομοίρη, σε μουσική διεύθυνση του ίδιου του συνθέτη και σκηνοθεσία Σωκράτη Καραντινού, ενώ λίγες μόλις μέρες αργότερα, τον Αύγουστο του 1944, θα ερμηνεύσει τη Λεονόρα στον «Φιντέλιο» του Μπετόβεν, σε μουσική διεύθυνση Χανς Χέρνερ και σκηνοθεσία Οσκαρ Βάλεκ.

Δεκατρία χρόνια αργότερα, το 1957, έχοντας ήδη κατακτήσει τον κόσμο η Μαρία Μενεγκίνι-Κάλλας θα επιστρέψει στο Ηρώδειο για ένα ιστορικό ρεσιτάλ, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, με άριες από το «Τριστάνος και Ιζόλδη» του Βάγκνερ, τη «Δύναμη του πεπρωμένου» και τον «Τροβατόρε» του Βέρντι, τη «Λουτσία ντι Λαμερμούρ» του Ντονιτσέτι και τον «Αμλετ» του Τομά.

Με αυτό ακριβώς το ρεπερτόριο θα δοθεί, τον Σεπτέμβριο, στο Ηρώδειο, το επετειακό Γκαλά και καλεσμένες τέσσερις διεθνώς αναγνωρισμένες πρωταγωνίστριες της όπερας -θα ανακοινωθούν σύντομα.

● Εκθεση - UNBOXING CALLAS: Μια αρχειακή εξερεύνηση στη συλλογή Πυρομάλλη και το αρχείο της ΕΛΣ (από 26 Νοεμβρίου στον 2ο όροφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος – ΚΠΙΣΝ).

Η έκθεση εμπνέεται από προσωπικές ιστορίες, μνήμες και αρχειακά είδη, δημιουργώντας έναν συλλογικό καλλιτεχνικό απολογισμό της πορείας της Κάλλας. Τα αντικείμενα προέρχονται από τις αρχειακές συλλογές της Εθνικής Λυρικής Σκηνής αλλά και από συλλογές που απέκτησε πρόσφατα, όπως το αρχείο του συλλέκτη Δημήτρη Πυρομάλλη για την τέχνη και τη ζωή της Μαρίας Κάλλας, καθώς και το φωτογραφικό αρχείο Κλεισθένη.

Επιπλέον, θα αναδειχθεί υλικό από το αρχείο Παξινού - Μινωτή –παραχώρηση ΜΙΕΤ-ΕΛΙΑ– και υλικό από το Ιδρυμα Γιάννη Τσαρούχη και θα παρουσιαστούν πρωτότυπες δημιουργίες σύγχρονων καλλιτεχνών, εμπνευσμένες από το σύνολο του αρχείου. Συμμετέχουν οι εικαστικοί: Μαρία Βαρελά, Παναγιώτης Ευαγγελίδης, Πέτρος Ευσταθιάδης, Χρυσάνθη Κουμιανάκη, Ελευθερία Κοτζάκη, Αριστείδης Λάππας, Αγγελική Μπόζου, Λυκούργος Πορφύρης, Αντιγόνη Τσαγκαροπούλου, Αλέξης Φιδετζής.

● Ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάνα, Μαρία - Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας» του Βασίλη Λούρα.

Στις 2 Δεκεμβρίου 2023, ημέρα που συμπληρώνονται τα 100 χρόνια από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας, θα κάνει πρεμιέρα στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος ένα νέο ντοκιμαντέρ για την κορυφαία υψίφωνο του 20ού αιώνα, η οποία έκανε τα πρώτα σημαντικά βήματα της σταδιοδρομίας της στην Ελλάδα (σκηνοθεσία: Μιχάλης Ασθενίδης, Βασίλης Λούρας).

Το ντοκιμαντέρ εστιάζει στα χρόνια κατά τα οποία έλαβε την καλλιτεχνική της μόρφωση και ερμήνευσε τους πρώτους της ρόλους στη Λυρική Σκηνή (1937-1945), καθώς επίσης και στις τρεις μεταγενέστερες εμφανίσεις της στο Ηρώδειο (1957) με το Φεστιβάλ Αθηνών και στην Επίδαυρο (1960 και 1961) με την ΕΛΣ. Από το 1937 που φθάνει στην Ελλάδα στην ηλικία των 14 ετών, η Μαίρη Καλογεροπούλου ξεκινά μαθήματα τραγουδιού στο Εθνικό Ωδείο, με δασκάλα τη Μαρία Τριβέλλα. Ηδη, το 1938, κάνει την πρώτη της δημόσια εμφάνιση στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσό, στις ετήσιες επιδείξεις του Ωδείου. Το 1939, ανοίγει ο πιο σημαντικός κύκλος των σπουδών της, καθώς ξεκινά στο Ωδείο Αθηνών με δασκάλα τη θρυλική Ισπανίδα υψίφωνο Ελβίρα ντε Ιντάλγκο.

Εναν χρόνο αργότερα, η Ιντάλγκο προτείνει στον Κωστή Μπαστιά να προσλάβει την Καλογεροπούλου στη Λυρική ως χορωδό, προκειμένου να έχει τους αναγκαίους πόρους για να συνεχίσει τη μελέτη της. Το πρώτο της συμβόλαιο με τη Λυρική έχει ημερομηνία 20 Ιουνίου 1940 και η 17χρονη υψίφωνος υπογράφει ως Μαριάνα Καλογεροπούλου.

Μεταξύ 1940 και 1945 (που θα επιστρέψει στη Νέα Υόρκη), μέσα στη σκοτεινιά του πολέμου, τις δύσκολες σχέσεις με τη μητέρα της, τον ανταγωνισμό που αντιμετώπισε από μερίδα συναδέλφων της και τις αδικίες που υπέστη η Καλογεροπούλου δοκιμάζεται στους πρώτους μεγάλους ρόλους της και, τον Σεπτέμβριο του 1945, ταξιδεύει στην Αμερική, έχοντας στέρεη εκπαίδευση και μεγάλη σκηνική εμπειρία. Δεν είναι τυχαίο ότι, λίγους μήνες μετά (έπειτα από ακρόαση), η Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης τής προτείνει το πρώτο της συμβόλαιο.

Μέσα από αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις συναδέλφων της, ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα αλλά και μεταγενέστερες συνεντεύξεις της ίδιας της Κάλλας, το ντοκιμαντέρ επιχειρεί να συγκεντρώσει από κάθε δυνατή πηγή θραύσματα πληροφοριών που θα τεκμηριώσουν, θα διηγηθούν και θα φωτίσουν την πιο άγνωστη –αλλά και ταυτόχρονα καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία της– περίοδο της ζωής της, η οποία έχει υποβαθμιστεί ή ακόμα και αγνοηθεί στις δεκάδες βιογραφίες της.

● GNO TV -«H Μαρία Κάλλας στην Ελλάδα, 1937-1945» έχει τίτλο το βίντεο - ρεσιτάλ με το ρεπερτόριο που ερμήνευσε η Μαρία Καλογεροπούλου εκείνο το διάστημα στην Αθήνα, είτε στο πλαίσιο των ωδειακών εξετάσεών της είτε σε παραστάσεις, ακροάσεις, γιορτές και ρεσιτάλ (Δεκέμβριο, δωρεάν στην GNO TV).

Σπουδαίες άριες, όπερες που δεν ξανατραγούδησε ποτέ, η «Τόσκα» και η «Καβαλλερία ρουστικάνα» στα ελληνικά, τραγούδια Ελλήνων συνθετών αλλά και δημοφιλείς «ελαφρές» επιτυχίες της εποχής, όπως η πασίγνωστη Παλόμα, αποτελούν το «πρώτο ρεπερτόριο» στην καριέρα της Κάλλας, στα χρόνια που έθεσε τα θεμέλια για τη μετέπειτα πορεία της.

Μάλιστα, στο πνεύμα της εποχής εκείνης, τα έργα θα ακουστούν στην ελληνική γλώσσα και, μάλιστα, με τις ακριβείς μεταφράσεις που εκείνη τραγούδησε, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα από τα έργα αυτά δεν τα ερμήνευσε ποτέ ξανά στη μετέπειτα καριέρα της. Ερμηνεύουν καταξιωμένες και νεότερες Ελληνίδες τραγουδίστριες της όπερας.

● Στο πλαίσιο του Μνημονίου Συνεργασίας μεταξύ ΕΛΣ και Πολυτεχνείου Κρήτης, διοργανώνεται το καινοτόμο εκπαιδευτικό εργαστήριο με τίτλο «Visualising the voice of Maria Callas», το οποίο εστιάζει στη διερεύνηση της σχέσης της αρχιτεκτονικής με τη μουσική, του χώρου με τον ήχο, ενώ, μέσω νέων ψηφιακών εργαλείων, θα στοχεύσει στην πειραματική οπτικοποίηση του ήχου της Μαρίας Κάλλας.