Ξανακούγοντας τον καλομοιρικό «Πρωτομάστορα»

Η μουσική τραγωδία «O Πρωτομάστορας» του Μανόλη Καλομοίρη (1883-1962) παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1916 στο Δημοτικό Θέατρο της Αθήνας λίγο μετά την ένδοξη κατάληξη των Βαλκανικών Πολέμων. Ως όπερα είναι φορέας ιδεών και ιδεολογίας και η παρουσίασή του σήμανε αλλαγές στην περιπετειώδη εξέλιξη των μουσικών πραγμάτων της Ελλάδας.

Αφιερωμένο στον Βενιζέλο, το λυρικό πρωτόλειο του υπερφιλόδοξου, ταλαντούχου Σμυρνιού δημιουργού είναι ιδιαίτερα απαιτητικό για την ορχήστρα και δύσκολο έως δύστροπα γραμμένο για τους μονωδούς. Συνεπώς για να αποδώσει αβίαστα το πλήρες μουσικοαισθητικό και μουσικοδραματικό δυναμικό του απαιτεί ερμηνεία τέλεια, δοσμένη από έμπειρη ορχήστρα και ύψιστου επιπέδου σολίστες.

Μόνο έτσι αναδύεται γλαφυρά το ιδιαίτερο στίγμα της μουσικής του Καλομοίρη -η γραφή του έχει αναντίρρητα ευανάγνωστη υπογραφή!- και μπορεί αυτή να ενταχθεί με σαφήνεια στο ευρωπαϊκό πολιτισμικό συνεχές. Επιπλέον χρειάζεται καλή σκηνική παρουσίαση και ακροατήριο καλλιεργημένο, έτοιμο να ανταποκριθεί. Πολλές και δύσκολες οι προϋποθέσεις˙ τότε, όπως και τώρα…

Ξανακούγοντας τη μοναδική ηχογράφηση του «Πρωτομάστορα», που έγινε στη Σοβιετική Ενωση (ΛΥΡΑ, 1990), κάποιος αντιλαμβάνεται εύκολα πόσο τελείως εκτός (των δυνατοτήτων) της τότε ελληνικής πραγματικότητας ήταν το μουσικοαισθητικό όραμα του συνθέτη: πυκνή, πυρετωδώς φορτισμένη μουσική δράση, συμφωνική ορχηστρική γραφή στιβαρή, χυμώδης, διαποτισμένη με ανατολίτικα ακούσματα που μετέχει αδιάλειπτα στη μουσική δραματουργία, φωνητική γραφή ακραία απαιτητική και ενίοτε επιτηδευμένη. Ταυτόχρονα προβάλλουν ευανάγνωστα τα δηλωμένα και αφομοιωμένα πρότυπα από τη ρωσική εθνική σχολή: ηδυπάθεια, αισθησιακός ορχηστρικός ήχος, έκδηλα οριενταλίζον στίγμα, πλατιές, σαγηνευτικά ρευστές μελωδίες, δημοτικοφανή ακούσματα.

Τα παραπάνω εφάπτονται εκφραστικά μιας καζαντζακικής/νιτσεϊκής κοσμοαντίληψης, διαποτισμένης από μελαγχολία, κορεσμένης από γλυκασμούς! Εύλογα οι έμπειροι Ρώσοι μουσικοί και μονωδοί τα αντιμετωπίζουν με άνεση και επάρκεια επιπέδου αδιανόητου για τα ελληνικά δεδομένα, επιτρέποντας να αντιληφθούμε αυτό (προσπερνάμε την προβληματική προφορά των ελληνικών!) που είχε στον νου του ο συνθέτης.

Τι απ' όλα αυτά ακούσαμε στο συναυλιακό ανέβασμα του «Πρωτομάστορα» από τον ΟΠΑΝΔΑ στο θέατρο Ολύμπια στις 27/1/2023; Η Συμφωνική Ορχήστρα, η Χορωδία και η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων δούλεψαν καταφανώς πολύ και σκληρά υπό την αρχιμουσικό Ζωή Τσόκανου και σαφώς η διανομή στελεχώθηκε με ψαγμένες προδιαγραφές.

Απ’ αρχής μέχρι τέλους διακατεχόμενη από νευρώδη ένταση και πυρετώδη βιασύνη, που όμως άφηνε λίγο χώρο για θύλακες λυρικής εκτόνωσης, η μουσική διεύθυνση είχε συνεχώς να αντιπαλέψει με έναν χώρο ανεπαρκούς ηχοχωρητικότητας και επιπλέον με μια σκηνή υπερβολικά βαθιά. Αποτέλεσμα; Ο ήχος «μπούκωνε» στις ορχηστρικές κορυφώσεις (κραταιές και αλλεπάλληλες στον «Πρωτομάστορα»!), η αναγκαστική(;) τοποθέτηση της χορωδίας στο βάθος της σκηνής υποχρέωσε σε χρήση ηχητικής ενίσχυσης, παραμορφώνοντας ηχητικά και δραματουργικά το ακρόαμα, ενώ και οι κορυφώσεις στο τραγούδι των μονωδών ηχούσαν πιεστικά δυνατές.

Ωστόσο, παρά τους υπονομευτικούς, πρακτικούς περιορισμούς, η παράσταση διέθετε πολλές και σημαντικές αρετές. Πρώτα απ’ όλα η τεταμένη διεύθυνση της Τσόκανου διέπλασε ορχηστρικό ήχο διάφανο, με σφριγηλό ωστικό παλμό, γεμάτο ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες και αιθέριες εκδιπλώσεις μελωδίας. Επίσης στο επίκεντρο της διανομής υπήρχαν καλοί Ελληνες μονωδοί, αρκετοί μετακλημένοι από το εξωτερικό.

Ως Πρωτομάστορας ο προικισμένος και ταλαντούχος τενόρος Κωνσταντίνος Κληρονόμος αντιμετώπισε με αθλητικό σθένος την απάνθρωπα δύσκολη παρτιτούρα του Καλομοίρη, χαρίζοντας μεθυστικά χειμαρρώδες τραγούδι, όπου και όσο χρειαζόταν ηρωικό. Λαμπερή, δυνατή, εύηχη, άριστα εστιασμένη η φωνή του κινήθηκε με άνεση στα ύψη και ταυτόχρονα μαλάκωνε συγκινητικά στις περιπαθείς λυρικές παραγράφους. Αντίστοιχα, με τη μεστή και τεράστια, εύηχη και λαμπερή, υγιή φωνή της η ακμαία Ελληνίδα υψίφωνος Μαριτίνα Ταμπακοπούλου υπηρέτησε δίχως εκπτώσεις, με ακρίβεια, καλαίσθητα και με ταιριαστά φλογερό πάθος, τον εξοντωτικό ρόλο της Σμαράγδας˙ μάλλον όμως μια ελαφρύτερη φωνή θα ταίριαζε καλύτερα. Πολύ καλοί ήταν ο βαρύτονος Αρης Αργύρης ως Αρχοντας, η υψίφωνος κολορατούρα Δανάη Κοντόρα ως Τραγουδιστής, εξαιρετικός όπως πάντα ο βαθύφωνος Πέτρος Μαγουλάς ως Γέροντας, μέτρια -ειδικά συγκρινόμενη προς τους υπόλοιπους- η μεσόφωνος Μαρία Βλαχοπούλου ως Μάνα. Επίσης μέτρια, καθ’ ότι πρακτικώς ακυρωμένη ηχητικά, ήταν η συνεισφορά της Χορωδίας του Δήμου Αθηναίων. Συγκεφαλαιωτικά: γενναίο τόλμημα, ευκαιρία να ξανακούσουμε ζωντανά τον «Πρωτομάστορα».