Ο Βαρλικόφσκι σκηνοθετεί «Παραμύθια του Χόφμαν»

Στις 17/12/2022, παρακολουθήσαμε στην ΕΛΣ την πολυαναμενόμενη πρεμιέρα της νέας παραγωγής της όπερας του Ζακ Οφενμπαχ «Τα παραμύθια του Χόφμαν»(1880) σε συμπαραγωγή με το θέατρο «Λα Μονέ» των Βρυξελλών.

Υλοποίηση παραγωγής και παράσταση υπήρξαν καθαρός θρίαμβος υπέρβασης για το μοναδικό ελληνικό λυρικό θέατρο. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρέθηκε αδιαμφισβήτητα η πρώτη σκηνοθεσία του Κρζιστόφ Βαρλικόφσκι στην ΕΛΣ.

Ηταν, επίσης, πρώτη φορά που τα «Παραμύθια» παρουσιάστηκαν στην Ελλάδα εμπλουτισμένα με τις πιο πρόσφατες συμπληρώσεις που αξιοποίησαν το αυθεντικό υλικό που εντοπίστηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Ωστόσο, καθώς ο συνθέτης πέθανε πριν ολοκληρώσει την όπερα, «τελική» μορφή της δεν υφίσταται. Ετσι, παραγωγοί και σκηνοθέτες διαμορφώνουν δικές τους εκδοχές.

Για τη συγκεκριμένη παραγωγή, που πρωτοπαρουσιάστηκε στις Βρυξέλλες το 2019, ο διάσημος Πολωνός θεατράνθρωπος διαμόρφωσε σε συνεργασία με τον αρχιμουσικό Αλέν Αλτινογκλού τη δική του εκδοχή, βασιζόμενος στην ενημερωμένη κριτική έκδοση των Μάικλ Κέι και Ζαν-Κριστόφ Κεκ, όπου Πρόλογος και Επίλογος εμφανίζονται ως πράξεις, καθιστώντας το έργο πεντάπρακτο. Η κατάμεστη αίθουσα και η ενθουσιώδης ανταπόκριση του κοινού έδειξαν ότι η πρόταση άγγιξε και έπεισε.

Οσον αφορά τον κυρίαρχο χαρακτήρα της παράστασης, έχει σημασία να θυμίσουμε ότι στη βενετσιάνικη Μπιενάλε του 2021, ο Βαρλικόφσκι τιμήθηκε με τον «Χρυσό Λέοντα για τα Επιτεύγματα μιας Ζωής» με την αιτιολογία ότι «βασιζόμενος σε αναφορές αντλημένες από τον κινηματογράφο αλλά και σε μια ευρηματική χρήση του βίντεο, επινόησε νέες μορφές θεάτρου που στοχεύουν στην επανίδρυση του δεσμού ανάμεσα στο έργο και τους θεατές», ενθαρρύνοντας τους τελευταίους να «σκίσουν το χάρτινο σκηνικό της ζωής τους και να ανακαλύψουν τι πραγματικά κρύβεται από πίσω».

Τα «Παραμύθια» τα προσέγγισε με μια ανήσυχη, κινητική, συναρπαστικά ερεθιστική και ρευστή οπτική που απαιτεί από τον θεατή συνεχή εγρήγορση στην πρόσληψη και την αποκωδικοποίησή της· με άλλα λόγια καμία σχέση με ανέμελο, διασκεδαστικό θέαμα όπερας! Δίχως να καταργεί τη βασική στόχευση/αφήγηση του πρωτότυπου έργου (ψυχανάλυση-πριν-την-ψυχανάλυση) τη συναίρεσε αφηγηματικά με τη δυστοπική ψυχολογική περιπέτεια χειραφέτησης μιας αινιγματικής γυναίκας, τις απογοητεύσεις ενός σκηνοθέτη σε κρίση, τις εξαρτήσεις του, τα υποκειμενικά του παραληρήματα. Παράλληλα όλο αυτό λειτούργησε ως διαθλασμένος σχολιασμός στη διαλεκτική αφηγήματος - αφηγητή, καλλιτέχνη - έργου.

Αριστοτεχνικά φινιρισμένη και καλαίσθητη, αξεδιάλυτα συνυφασμένη με τη σκηνική δραματουργία ήταν η συνεισφορά των Μαλγκορζάτα Στσέσνιακ (σκηνικά, κοστούμια), Κλοντ Μπαρντούιγ (χορογραφία), Φελίς Ρος (φωτισμοί), Ντενί Γκεγκέν (βίντεο), Κριστιάν Λονσάν (δραματουργία). Ως βασικά εργαλεία χρησιμοποίησε ο Βαρλικόφσκι συστηματικά αναφορές στην ώριμη μυθολογία του κινηματογράφου: αίθουσες και οθόνες, κοινό, παρατρεχάμενοι «τύποι» του επαγγέλματος, θέαση και θεάσθαι, φαίνεσθαι, υποκρίνεσθαι και είναι, παράλληλοι κόσμοι, ηθοποιοί στον ρόλο και έξω από αυτόν…

Θα μπορούσε κανείς να γράψει σελίδες επί σελίδων επισημαίνοντας, αναλύοντας και αποκωδικοποιώντας ποικίλες, ευδιάκριτες ή κρυπτικές κινηματογραφικές αναφορές και με ποιο τρόπο λειτουργούν στην παράσταση. Ομως, αυτό θα ήταν «spoiler»… Δεν συνιστά πρόβλημα ότι μπορεί να μην κατανοούν όλοι τα πάντα και σε βάθος· ο καθένας με τα εφόδια της καλλιέργειάς του. Ομως, η αμείωτη ένταση, η αριστοτεχνική ισορροπία, το σφρίγος, η ποιότητα της σκηνικής αφήγησης και η δραματουργική συνοχή προς τη μουσική μετέτρεψαν την όπερα του Οφενμπαχ σε άγριο κομμάτι μουσικού θεάτρου. Μια ανεκτίμητη, διαφορετική, πολύ χρειαζούμενη εμπειρία!

Η παραγωγή παρουσιάστηκε με διπλή διανομή ξένων και Ελλήνων πρωταγωνιστών με τους οποίους συνέπραξε πλήθος Ελλήνων μονωδών. Η ενσάρκωση των δύο πρωταγωνιστικών ρόλων από τον Αγγλο τενόρο Ανταμ Σμιθ (Χόφμαν) και την Αμερικανίδα υψίφωνο Νικόλ Σεβαλιέ (Στέλλα, Ολυμπία, Αντωνία, Τζουλιέτα) υπήρξε πραγματικά μεθυστική εμπειρία: υγιείς, φωτεινές, ρωμαλέες φωνές, τεχνικά άρτιο τραγούδι, πειστική σκηνική παρουσία, καθηλωτική θεατρική απόδοση!

Την τεράστια πυραμίδα των δευτεραγωνιστικών και βοηθητικών ρόλων στελέχωσε επάξια πλήθος Ελλήνων μονωδών, άπαντες θαυμαστά ταιριασμένοι στους ρόλους υπό τη λεπτομερή σκηνική καθοδήγηση του Βαρλικόφσκι: Μαίρη-Ελεν Νέζη (Μούσα-Νικλάους), Τάσος Αποστόλου (Λιντόρφ, Κοπελιύς, Μιράκλ, Νταπερτούτο), Χριστόφορος Σταμπόγλης (Κρεσπέλ, Λούθηρος), Χρήστος Κεχρής (Αντρές, Κοσενίλ, Φραντς, Πιτικανατσο), Μαργαρίτα Συγγενιώτου (Φωνή απ’ τον τάφο) κ.λπ. Ο Λουκάς Καρυτινός διηύθυνε τις δυνάμεις της ΕΛΣ με σφρίγος, ακρίβεια και αδιάλειπτη εγρήγορση.