Εμβληματικός ή ξεπερασμένος Μίκης;

Καρφίτσα δεν έπεφτε στο κοίλο του Ηρωδείου όταν η ΚΟΑ υπό τον Λουκά Καρυτινό παρουσίασε τη «Συμφωνία αρ.1» και το «Αξιον εστί» του Μίκη Θεοδωράκη. Συμμετείχαν οι χορωδίες των Μουσικών Συνόλων του Δήμου Αθηναίων, του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, «Μελωδοί» και της ΕΡΤ. Η προσέλευση του 90χρονου συνθέτη φόρτισε την ατμόσφαιρα, ενώ υπήρξε ιδιαίτερα ενδιαφέρον που, στην παρούσα κρίσιμη περίοδο, ξανακούστηκαν αυτά τα δύο «αρχαία» έργα, τα τόσο βαθιά ριζωμένα στους αγώνες της Αριστεράς.

Σήμερα, βεβαίως, οι συσσωρευμένες μεταβολές πολιτικών και αισθητικών ηθών ολόκληρης πεντηκονταετίας καθιστούν την κριτική αποτίμηση και πρόσληψή τους σύνθετη. Ο διαφορετικός τρόπος αντιμετώπισής τους στη συναυλία -φυσικός ήχος για τη «Συμφωνία» αλλά μικρόφωνα παντού και υπερβολική ενίσχυση στο «Αξιον εστί»- καθώς επίσης οι θερμές αντιδράσεις του κοινού απηχούσαν τα συντελεσμένα διαφορετικά εξωμουσικά και ηχοαισθητικά συμφραζόμενα εκάστου.

Στη γραφή αμφοτέρων κυριαρχεί η λογική της στρατευμένης Τέχνης, δεσπόζει το ηρωικό, διδακτικό ήθος, προέχει πιεστικά η διά μουσικών μέσων προβολή στοιχείων πολιτικής/ταξικής ταυτότητας. Τη «Συμφωνία» χαρακτηρίζει συνδυασμός εγχώριων, εθνικοσχολικών ακουσμάτων με κάπως χονδροειδή υιοθέτηση/συρραφή στοιχείων της δεσπόζουσας σοβιετικής συμφωνικής γραφής της εποχής. Επικοινωνιακός/νοηματικός στόχος της, που επιτυγχάνεται απόλυτα, είναι ένα εγχώριο αντίστοιχο μιας πατριωτικής σοβιετικής Συμφωνίας.

Βασισμένο στη συνταγή του «λαϊκού ορατορίου», που πατά στη δομή των Παθών του μπαρόκ, αντικαθιστώντας κοράλ, άριες και Ευαγγελιστή με βυζαντινίζοντα (ή μοντερνίζοντα/μινιμαλίζοντα!) χορωδιακά, λαϊκά τραγούδια και ψάλτη, το «Αξιον εστί» θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεταμοντέρνα δημιουργία….

Κάτι ανάλογο -σε δικά τους λαϊκότροπα συμφραζόμενα- κάνουν σήμερα ο Αργεντινός Γκολιχόφ ή ο Τζον Ανταμς στα σύγχρονα ορατόριά τους. Σε αμέτοχη, αμερόληπτη, μακρόθεν θεώρηση, «Συμφωνία» και «Αξιον εστί» διέπονται από γνησιότητα και τιμιότητα στόχων, αλλά και από καταφανή απλοϊκότητα γραφής. Ετσι, ανάλογα με τη σύνολη πολιτική κουλτούρα και μουσική του καλλιέργεια, έκαστος θεατής προσλαμβάνει, αισθάνεται και αποτιμά διαφορετικά. Ως γνήσια, ιστορικά μουσικά μανιφέστα των αγώνων της Αριστεράς, για κάποιους τα δύο έργα προβάλλουν εμβληματικά και αγέραστα· σε άλλους, πάλι, φαίνονται απλοϊκά, ξεπερασμένα τεκμήρια στρατευμένης μουσικής μιας εποχής.

Σοβιετικής κοπής «Συμφωνία αρ.1»

Η τριμερής «Συμφωνία αρ.1» γράφτηκε την πενταετία 1948-53 και αποτυπώνει οδυνηρές προσωπικές μνήμες και ευρύτερες εμπειρίες του συνθέτη από την περίοδο του τραγικά διχαστικού Εμφυλίου. Η σύνθετη, έντονα αρθρωτή, γεμάτη αμεταμφίεστα δάνεια γραφή της καθιστά κάθε εκτέλεσή της τόσο δύσκολη όσο θα ήταν μια εκτέλεση Συμφωνιών των Σοστακόβιτς, Προκόφιεφ και Χατσατουριάν· σ’ αυτά προστίθενται κάποιες βαθύτατα λυρικές, απερίφραστα εθνικοσχολικού στίγματος σελίδες α λα Καλομοίρη. Μέτρια προετοιμασμένη, η ανάγνωση της ΚΟΑ ήχησε νευρική, αγχωτική, αδυνατώντας να «σώσει» τις αδυναμίες της γραφής στα σημεία δράσης, αλλ’ ευτυχώς -και αναμενόμενα- συγκινητική στα εκτενή ελεγειακά/λυρικά.

«Αξιον εστί» με βάναυσα ντεσιμπέλ

Το «Αξιον εστί» γράφτηκε στο Παρίσι (1960-62), επάνω στο ομώνυμο ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη (1959). Πρωτοπαρουσιάστηκε στο θέατρο Ρεξ στις 19/10/1964· λίγο πριν, η κυβέρνηση της Ενωσης Κέντρου είχε απορρίψει την παρουσίασή του στο Ηρώδειο ως «ασύμβατη με την σοβαρότητα του χώρου»… Η εκτέλεση ήταν έκδηλα και υπονομευτικά άνιση, καθώς η βάναυση, εκτός κλίμακας ηχητική ενίσχυση κατήργησε κάθε φυσική ισορροπία δυναμικής και χροιάς.

Εκτελεσμένο με τεράστιες δυνάμεις -ορχήστρα 80-90 ατόμων και χορωδία περίπου 200- το «Αξιον εστί» λύγισε κάτω από το βάρος των αδικαιολόγητων ντεσιμπέλ. Επιθυμώντας, ίσως, να δαμάσει το βάρος του ήχου, ο Λουκάς Καρυτινός διέπλασε έντονα, σχεδόν μαστιγωτικά εμβατηριακό βηματισμό και σκληρή φραστική, «χάνοντας» τα έντονα λυρικά και ατμοσφαιρικά μέρη.

Ασυζητητί άριστος υπήρξε ο Γιώργος Νταλάρας, μοναδική αυθεντική φωνή στη συναυλία. Ο βαρύτονος Δημήτρης Πλατανιάς τραγούδησε με στεντόρεια φωνή και ρωμαλέο οπερατικό ήθος, στρέφοντας τον «ρόλο» του ψάλτη προς μια κατεύθυνση επική, τελείως διαφορετική από το οικείο, εκστατικό άσμα του Δημήτριεφ στην ιστορική ηχογράφηση του 1964.

Ως αφηγητής, ο Ακης Σακελλαρίδης έδωσε μια σύγχρονη, ενδιαφέρουσα στοχαστική διάσταση στα «αναγνώσματα», ταιριαστή στον μεσογειακής κοπής σουρεαλισμό του Ελύτη. Τα συνεχή χειροκροτήματα, που διέκοπταν καταφανώς άκαιρα τη ροή του «Αξιον εστί», πρόδιδαν την παρουσία κοινού που αγνοεί το έργο στην ολότητά του…