Μίκης Θεοδωράκης: Η δυναμική του στον κινηματογράφο

Κινηματογραφικός συνθέτης με την κλασική έννοια μιας Καραΐνδρου και ενός Μορικόνε ο Μίκης Θεοδωράκης, βέβαια, δεν ήταν. Κι ας έχει χαρίσει τη μουσική του σε πάνω από 22 ταινίες, ελληνικές και ξένες. Κι ας έχει διακριθεί γι’ αυτή, όχι με Οσκαρ, όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, αλλά με BAFTA (για τη μουσική στο «Ζ») και κάμποσες υποψηφιότητες για κορυφαία μουσικά κινηματογραφικά βραβεία. 

Αλλά, αν το καλοσκεφτείς, μήπως ο τεράστιος συνθέτης του τόσο δύσκολου και πνευματικού «Αξιον Εστί» δεν είναι διάσημος, αναγνωρίσιμος και παρών σε κάθε μήκος και πλάτος της Γης χάρη σε ένα υπέροχο ζειμπέκικο, που ακουγόταν σε ταινία; Τον «Ζορμπά» του Κακογιάννη; «Teach me to dance», έλεγε ο Αλαν Μπέιτς, «Come on my boy», απαντούσε ο Αντονι Κουίν. Και ήταν σαν να προσκαλούσε όχι μόνο τον ονειροπόλο Εγγλέζο, πρώην συνέταιρό του σε ορυχείο της συμφοράς, αλλά ολόκληρη την ανθρωπότητα, κι αυτή να τον υπακούει, τότε και σήμερα, χωρίς καμιά διακοπή από το 1964. Γιατί ο χορός του Ζορμπά είναι η μουσική του Μίκη, που ξεσηκώνει, ανατριχιάζει, μερακλώνει και στρώνει στο χοροπηδητό και τον πιο μπλαζέ τύπο. Αυτή, που, ειδικά μετά την Ολυμπιάδα του 2004, ξανάγινε μόδα, κάτι σαν τον δεύτερο, pop εθνικό μας ύμνο. 

Οταν είσαι Μίκης Θεοδωράκης, θέλεις δεν θέλεις, το επιτρέπει δεν το επιτρέπει ο σκηνοθέτης, έχεις ή δεν έχεις νέα μουσική, αλλά ξαναχρησιμοποιείς παλιότερά σου μουσικά θέματα, την κλέβεις την ταινία. Την παίρνεις σπίτι σου. Δεν πά’ να ’ναι και ταινιάρα. Σαν το «Σέρπικο» (1973), ας πούμε, του Σίντνεϊ Λιουμέτ, με τον Αλ Πατσίνο ρομαντικό μπάτσο να τα βάζει με το έγκλημα, αλλά και τη διαφθορά του δικού του κόσμου, ενώ ένα μουσικό θέμα του Μίκη, γλυκό και συγκινητικό, σε καθηλώνει. Δυο χρόνια αργότερα, στα δικά μας χώματα, η γενιά της Μεταπολίτευσης το έλιωνε κυριολεκτικά στα πικ απ και τις κασέτες, να επενδύει πια στίχους του Μανόλη Αναγνωστάκη («Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωτα»), το ανακήρυττε τραγούδι-έμβλημα του δίσκου «Μπαλάντες» με τη φωνή της Μαργαρίτας Ζορμπαλά. 

Λαός τραγουδισταράς εμείς, συνθέτης ο Μίκης που του άρεσε να απλώνει τα χέρια του και να μας διευθύνει, κάπως τα καταφέραμε και την κινηματογραφική του μουσική τη γδύσαμε λές απο τις εικόνες της, την πήραμε μαζί μας σε παρέες, τότε που ακόμα ήταν χορωδίες. Τη Μελίνα, όμως, το βλέμμα, το πρόσωπο, το ατέλειωτο κορμί της ενώ κάνει έρωτα με τον Αντονι Πέρκινς στη «Φαίδρα» του Ζυλ Ντασσέν (1962), μπροστά από ένα τζάκι που καίει, με τους ήχους μιας βροχής που πέφτει, όχι δεν μπορέσαμε ποτέ μας να την ξεχάσουμε. Εκείνη, άλλωστε, έκανε τρελή επιτυχία τη μουσική της δικιάς της ερωτικής σκηνής στην οθόνη. Εκείνη τραγούδησε στον Πέρκινς και σε όλους «Αστέρι μου, φεγγάρι μου, της άνοιξης κλωνάρι μου, κοντά σου θα ’ρθω πάλι», όπως φαντάστηκε ο Νίκος Γκάτσος τα ερωτόλογα μιας σύγχρονης Φαίδρας. 

Θέλετε κι άλλο τραγούδι κινηματογραφικό του Μίκη; Κι όταν λέμε τώρα τραγούδι, εννοούμε τραγούδι με τα όλα του. Με λαϊκό μαγαζί, πάλκο, ορχήστρα, νταλκά, χορό, έναν Αλέκο Αλεξανδράκη στα πιο όμορφά του, με σγουρό τσουλούφι και μουστάκι και κόσμο και ντουνιά να χαζεύει πίσω από την τζαμαρία τους πιο προνομιούχους της «Συνοικίας το Ονειρο» να γλεντάνε. Να γλέντανε; Τρόπος του λέγειν. «Ατιμε ντουνιά», ξεσπάει ο πρωταγωνιστής στο φινάλε, όταν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης ολοκληρώνει ατάραχος το «Μικρά κι ανήλιαγα στενά και σπίτια χαμηλά μου». Τα υπερθετικά για την περιπτωση, αν και ευκόλως εννοούμενα, δεν παραλείπονται. Η ταινία αυτή, που σκηνοθέτησε ο Αλέκος Αλεξανδράκης το 1961, εκπλήσσει ακόμα με τη νεορεαλιστική τελειότητά της, ενώ η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη άνθησε γενικά. Η μια αριστερή καλλιτεχνική ψυχή ήρθε και έδεσε με την άλλη και βγήκε ένα ονειρεμένο soundtrack με μουσικά θέματα ανεπανάληπτα, από το «Η Μαργαρίτα η Μαργαρώ» μέχρι το γρήγορο, χαρούμενο ορχηστρικό του τέλους, εκεί όπου ο Αλεξανδράκης και η Γεωργούλη βοηθάνε ένα μικρό να πετάξει τον «Χαρταετό» του και τρέχουν χέρι χέρι προς μια καλύτερη ζωή. 

Ηταν, λοιπόν, ποτέ δυνατόν να μη συνεργαστεί ο Μίκης Θεοδωράκης με τον Κώστα Γαβρά, τον άλλο μεγάλο της πολιτικής, άμεσης τέχνης; Στο «Ζ» κατ’ αρχάς και στην «Κατάσταση πολιορκίας» στη συνέχεια. Περίεργη η πρώτη συνεργασία για ένα σάουντ τρακ που έχει μέσα διασκευές από το «Γελαστό παιδί» και «Το παλληκάρι έχει καημό» μέχρι το «Ποιος δεν μιλά για τη Λαμπρή». Περίεργη, αλλά και συγκινητική και αστεία. Γιατί όταν ο Γαβράς έφτυνε αίμα στο εξωτερικό να γυρίσει το «Ζ», ήταν 1969 και ο Μίκης εξορία στη Ζάτουνα. Του μήνυσε, όμως, να πάρει από τη μουσική του ό,τι θέλει. Και ο Γαβράς μάζεψε μπουζουκτσήδες από την Ευρώπη, προσέλαβε κι έναν Γάλλο συνθέτη και η επένδυση έγινε με αποσπάσματα «από ’δώ και από ’κεί», όπως έχει πει ο ίδιος. Σε μια σκηνή, μάλιστα, αποφάσισε να βάλει τη μουσική του Μίκη... ανάποδα, τόσο που, όταν την άκουσε ο συνθέτης, δεν την αναγνώρισε! 

Το ίδιο μεγαλειώδες και ταιριαστό, αλλά με τον Μίκη αυτή τη φορά παρόντα, είναι το σάουντ τρακ της ταινίας του Γαβρά «Κατάσταση πολιορκίας» (1971-72) γεμάτο με θέματα από το «Canto General» που έγραφε εκείνη την εποχή στο Παρίσι πάνω σε ποίηση –ποιου άλλου;– του Πάμπλο Νερούδα. Μια τυπική λατινοαμερικανική πολιτική ιστορία της εποχής, με χούντες αμερικανοκίνητες, πράκτορες της CIA και αντάρτες πόλεων, βρήκε στις μελωδίες και τα εμβατήρια του Μίκη την ιδανική επένδυση. Κι όταν έπεσε η δικιά μας, η πραγματική, χούντα, πήραν πια ελεύθερα τον δρόμο για γήπεδα και στάδια να ηλεκτρίζουν και έξω από την οθόνη τα πλήθη. Κι όταν ο Πέτρος Πανδής τραγούδαγε «America Insurrecta», αυτά μετέφραζαν «Ξεσηκωμένη Ελλάδα». 

Αφήσαμε τελευταία σε αυτόν τον νοσταλγικό περίπατο στις κινηματογραφικές μουσικές του Μίκη Θεοδωράκη την «Ηλέκτρα», μια ταινία του 1962. Χρωστάει τη μεγάλη δόξα της κυρίως στην καινοτομία με την οποία ο Μιχάλης Κακογιάννης άνοιξε τον δρόμο στον Ευριπίδη για τη μεγάλη οθόνη. Και ο Μίκης, που για τόσες τραγωδίες σε αρχαία θέατρα έγραψε μουσική, επιστρατεύτηκε. Είχε, όμως, εδώ να συναγωνιστεί το πρόσωπο και το βλέμμα της κοντοκουρεμένης, αγριεμένης Ειρήνης Παππά, εκεί όπου πάνω στο κάρο του ταπεινού, καλόκαρδου συζύγου της (Νότης Περγιάλης) φεύγει διωγμένη από το παλάτι, ενώ ένας χορός γυναικών απλωμένων στα χωράφια την αποχαιρετά τραγουδώντας «Ο ήλιος κοίταξε τη γη απ’ το χρυσό του αμάξι». Μια μουσική του Μίκη, που όσο κι αν δένει αισθητικά με την ταινία, ελάχιστοι τη θυμούνται σήμερα. Είναι, όμως, τουλάχιστον μια σημαντική στιγμή στην κινηματογραφική του ζωή, γιατί η ίδια η ταινία είναι σταθμός. Κάτι που δεν μπορούμε να πούμε και για όλες τις υπόλοιπες ταινίες με το όνομά του ανάμεσα στους συντελεστές. Και λοιπόν; Τώρα που τον αποχαιρετάμε με μια βαθιά υπόκλιση στο τεράστιο, από όλες τις πλευρές έργο του, ας τις θυμηθούμε: 

«Εύα» της Μαρίας Πλυτά (1953), «Ξυπόλυτο τάγμα» του Γκρεγκ Τάλας (1954), «Ο γολγοθάς μιας ορφανής» των Ντίμη Δαδήρα - Σπύρου Νικολαΐδη (1954), «Η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε» («Ill met by moonlight») του Μάικλ Πάουελ με τον Ντερκ Μπόγκαρτ στον ρόλο του Πάτρικ Λι Φέρμορ (1956), «Honeymoon» (1958) πάλι του Πάουελ, με το βασικό τραγούδι («The honeymoon song») να το έχουν ηχογραφήσει μέχρι και οι Beatles, «Ποια είναι η Μαργαρίτα» (1961) του Ντίμη Δαδήρα, με την Τζένη Καρέζη να κάνει ποδηλατάδα τραγουδώντας «Η Μαργαρίτα η Μαργαρώ» παρέα με τον Γιάννη Φέρτη αλλά και να χορεύει μεθυσμένη ένα ωραίο χασάπικο, «To νησί της Αφροδίτης» (1964) του Χαρίλαου Παπαδόπουλου, «Το μπλόκο» (1965) του Αδωνι Κύρου, «Letters from Marusia» (1976) του διάσημου Χιλιανού σκηνοθέτη –και με ελληνικές ρίζες– Μιγκέλ Λιτίν. 

Στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης ήταν φυσικό η μουσική του Μίκη να αναλάβει αμέσως πρωταγωνιστικό ρόλο. Μας είχε λείψει τόσο. Ο Νίκος Κούνδουρος κατέγραψε στο ντοκιμαντέρ «Τα τραγούδια της φωτιάς» (1975) τις θυελλώδεις συναυλίες του. Το όνομά του προσέθεσε αίγλη σε ιστορικές ταινίες της εποχής, που έγιναν μεγάλες εμπορικές επιτυχίες, όπως το πολιτικό δίπτυχο με τον Θανάση Βέγγο «Ο Θανάσης στη χώρα της σφαλιάρας» (1976) των Ντίνου Κατσουρίδη - Πάνου Γλυκοφρύδη και τον «Ανθρωπο με το γαρύφαλλο» του Νίκου Τζίμα (1980). Χάρισε και το υπέροχο τραγούδι «Κάποτε θα ’ρθουν να σου πουν» στον Παύλο Σιδηρόπουλο, πρωταγωνιστή στον «Ασυμβίβαστο» του Ανδρέα Θωμόπουλου (1979).