Η άνοδος και η πτώση ενός Ρώσου ολιγάρχη

Μια μάχη ανάμεσα στο κέρδος και την πολιτική χωρίς αναισθητικό με φόντο τα χρόνια της πτώσης της περεστρόικα. Μια καταιγιστική περιπέτεια για την άνοδο και την πτώση του Ρώσου ολιγάρχη Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, ο οποίος υπήρξε στο αντίπαλο στρατόπεδο από τον Βλαντίμιρ Πούτιν τη δεκαετία του ’90. Mια ιστορία οικεία για όσους αρέσκονται στα πολιτικά παιχνίδια. Μια γνωστή -για όσους παρακολουθούν τη διεθνή σκακιέρα- σύγκρουση επικράτησης μεταξύ δύο ισχυρών ανδρών. Κι εν τέλει μια σύγχρονη δημιουργία γραμμένη από έναν Ελληνα συνθέτη που απέσπασε το Βραβείο Καλύτερης Ανεξάρτητης Παραγωγής Οπερας 2017 των Αυστριακών Βραβείων Μουσικού Θεάτρου.

Η όπερα «Χοντορκόφσκι» του διακεκριμένου δημιουργού και καθηγητή του Μουσικού Πανεπιστημίου Βιέννης, Περικλή Λιακάκη, έρχεται σε πανελλήνια πρώτη παρουσίαση στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΚΠΙΣΝ) για τρεις μοναδικές παραστάσεις αύριο, μεθαύριο και στις 29 Φεβρουαρίου. Το λιμπρέτο και τη σκηνοθεσία υπογράφει η Κριστίνε Τόρνκβιστ, ενώ το 13μελές μουσικό σύνολο διευθύνει ο Γιούρι Εβερχαρτς.

Ο κεντρικός πυρήνας της όπερας βασίζεται στη ζωή του Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, του περίφημου νεαρού ιδιοκτήτη τράπεζας, κατόπιν παντοδύναμου ιδιοκτήτη της τεράστιας πετρελαϊκής εταιρείας Υukos, ο οποίος είχε μια ολέθρια πτώση καθώς βρέθηκε στον στόχαστρο του Βλαντίμιρ Πούτιν, κατηγορήθηκε ως αντικαθεστωτικός, φυλακίστηκε κι έζησε την κατάρρευση της Υukos.

Μπορεί, λοιπόν, οι πρωταγωνιστές να είναι υπαρκτά πρόσωπα, όμως το έργο «δεν προσπαθεί να πάρει το μέρος κανενός», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συνθέτης Περικλής Λιακάκης. «Πιστεύω πως στη μοντέρνα όπερα δεν πρέπει να υπάρχουν καλοί ή κακοί, αλλά μόνο γεγονότα και αντιδράσεις σε αυτά. Καθαγιασμοί ή δαιμονοποιήσεις προσώπων αποφεύχθηκαν, όσο αυτό ήταν δραματουργικά δυνατό, και το κύριο μέλημά μου ήταν η όπερα αυτή να μπορεί να μιλήσει το ίδιο σε έναν Ρώσο όσο και σε έναν Αυστριακό ή έναν Ελληνα».

Ο κύριος όγκος του λιμπρέτου, που γράφτηκε πριν από την απροσδόκητη αποφυλάκιση του Χοντορκόφσκι το 2013, δεν πραγματεύεται μόνο τη μάχη μεταξύ κέρδους και πολιτικής ανάμεσα σε εκείνον και τον πανίσχυρο σήμερα Πούτιν, αλλά επιπλέον εστιάζει σε ένα περίπλοκο ιστορικό πλαίσιο, που εκτείνεται από το 1989 έως το 2013.

Η μεταβαλλόμενη σχέση μεταξύ επιχειρήσεων και πολιτικής εξουσίας αλλοιώνει τη σχέση ανάμεσα στους πρωταγωνιστές, οι οποίοι στην πραγματικότητα όχι μόνο δεν διαφέρουν πολύ, αλλά ξεκίνησαν με τα ίδια δεδομένα: υπήρξαν ακόρεστα φιλόδοξοι, με μεγαλεπήβολα σχέδια κι έζησαν σαν να μην έχουν τίποτα να χάσουν. Ευημέρησαν, δε, αμφότεροι γιατί στην κατάλληλη στιγμή της Ιστορίας, οι οικονομικές και πολιτικές ίντριγκες τους το επέτρεψαν.

Η ιστορία ξεκινά ως εξής: Μετά την πτώση του κομμουνισμού, μέσα στη δίνη της πολιτικής αναταραχής, ο νεαρός Πούτιν χάνει την ασφαλή θέση του ως αξιωματούχος της Κα Γκε Μπε κι έτσι δοκιμάζει την τύχη του στην πολιτική. Συγχρόνως, το έτερο πρόσωπο της ιστορίας, ο φοιτητής Πολυτεχνείου Μιχαήλ Μπορίσοβιτς Χοντορκόφσκι, δοκιμάζει την τύχη του στην οικονομία, ιδρύει μια τράπεζα και ύστερα από λίγο αγοράζει τη Yukos, έναν από τους μεγαλύτερους πετρελαϊκούς ομίλους. Και οι δύο άντρες επιτυγχάνουν τα πρώτα τους επιτεύγματα, ενόσω η Ρωσία κλυδωνίζεται από ένα πρωτόγνωρο χάος, ο πρόεδρος Γέλτσιν δεν έχει ιδέα για την οικονομία και ξεπουλάει τη βιομηχανία και τον ορυκτό πλούτο της Ρωσίας σε τυχοδιώκτες όπως ο Χοντορκόφσκι, ενώ το ρούβλι χάνει ολοένα και περισσότερο την αξία του και οι πολίτες λιμοκτονούν.

Στο λιμπρέτο μπλέκεται φυσικά και ο Γέλτσιν (τον οποίο στήριξε προεκλογικά ο Χοντορκόφσκι από φόβο μην απολέσει την περιουσία του), ενώ η κοινωνία βράζει και το έθνος βουτά στην παραπληροφόρηση και την προδοσία. Οταν ο Πούτιν παίρνει τελικά την εξουσία αποφασίζει να περιορίσει την υπεροχή του χρήματος έναντι της πολιτικής και να μειώσει τους ολιγάρχες και ο Χοντορκόφσκι από τη μεριά του θέλει να επικρατήσει σε διεθνές επίπεδο για να απαλλαγεί από τον πολιτικό εκβιασμό και τις παρεμβάσεις του προέδρου στις υποθέσεις του. Η μεταξύ τους σύγκρουση είναι σφοδρή και η κατάληξη μοιραία για εκείνους και τον περίγυρό τους.

«Οι παραλληλισμοί με την ελληνική οικονομική κρίση κάθε άλλο παρά τυχαίοι είναι. Οι χαρακτήρες της όπερας, οι διάφορες καταστάσεις που θα δούμε και το λιμπρέτο είναι κατασκευασμένα έτσι ώστε να έχουν ενδιαφέρον από δραματικής και θεατρικής άποψης. Στην όπερά μας δεν γίνεται καμία προσπάθεια να βρεθεί ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο, ούτε να παραθέσουμε αντικειμενικά τα σχετικά ιστορικά γεγονότα. Γίνεται όμως μια προσπάθεια να μεταφέρουμε στη σκηνή τις σκέψεις που μας γεννιούνται όντας απλοί παρατηρητές της Ιστορίας και της μοίρας όσων δεν ρωτήθηκαν ποτέ για τη λήψη αποφάσεων που τους αφορούν άμεσα», επισημαίνει ο συνθέτης Περικλής Λιακάκης.

● Οταν λέτε παραλληλισμοί με την ελληνική οικονομική κρίση, ποια στοιχεία θα αναγνωρίσουμε στην όπερα;

Ενα μεγάλο σκάνδαλο γύρω από μια πετρελαϊκή εταιρεία που ανήκει στον Χοντορκόφσκι και το παιχνίδι εξουσίας που παίζεται στην πολιτική σκακιέρα - αλλά αυτό δεν αφορά φυσικά μόνο τη χώρα μας. Ενα σημαντικό σημείο της όπερας είναι το ζευγάρι δύο απλών ανθρώπων (Νατάσα /Ιβάν), που επίσης πρωταγωνιστούν και στη ζωή των οποίων αποτυπώνονται οι συνέπειες των πράξεων των ανθρώπων της εξουσίας. Ουσιαστικά πάνω σε αυτούς αντικατοπτρίζονται οι αποφάσεις που λαμβάνονται.

● Τα οικεία πρόσωπα, δηλαδή ο Πούτιν και ο Χοντορκόφσκι, πώς παρουσιάζονται;

Επειδή στην όπερα χρειάζεται να υπάρχει πάντα ένα δραματουργικό ενδιαφέρον δεν προσπαθήσαμε να δώσουμε έναν προς έναν τους τύπους των προσώπων. Εννοώ ότι δεν μιλάμε για μια ρεαλιστική αποτύπωση. Ο Πούτιν είναι ρόλος για υψηλό τενόρο κι έχει μια πολύ ιδιαίτερη φωνή ο τραγουδιστής που τον ερμηνεύει. Στον ρόλο του υπάρχουν κάποια κωμικά στοιχεία, τα οποία άλλοτε προσθέτει η μουσική κι άλλοτε τονίζει η σκηνοθεσία. Ο Χοντορκόφσκι, από την άλλη, είναι ρόλος για βαρύτονο και αρκετά πιο σοβαρός ως προσωπικότητα. Σε κάθε περίπτωση και οι δύο ρόλοι, κι αυτό για μένα είναι το σημαντικό, υφίστανται μια εξέλιξη στις προσωπικότητες και τις ζωές τους η οποία αποτυπώνεται στην όπερα. Δεν μπορούν αυτά τα δύο άτομα να ξεκινούν και να τελειώνουν (στην παράσταση) παραμένοντας αμετακίνητα στις στάσεις τους. Αν δεν δούμε τις διακυμάνσεις και τις μεταστροφές, όπως επίσης και τους λόγους που έγιναν αυτές, δεν έχει σημασία τίποτε από ό,τι συνέβη. Προσπαθήσαμε να αμβλύνουμε τα πράγματα και όχι να τα οξύνουμε. Αλλωστε δεν χωρά κριτική σε αυτό το επίπεδο.

● Μπορεί να είναι αντικειμενική μια όπερα που πραγματεύεται στιγμές της πρόσφατης Ιστορίας;

Οχι, αλλά δεν τίθεται θέμα αντικειμενικότητας από τη στιγμή που η τέχνη δεν οφείλει να είναι αντικειμενική. Οφείλει να είναι πειστική και να μας κάνει να σκεφτόμαστε τα γεγονότα ανεξάρτητα από τους πρωταγωνιστές τους. Η ισορροπία ανάμεσα στην ιστορική αλήθεια και τα όσα επινοείς εσύ για να διανθίσεις την ιστορία νομίζω ότι κρίνει την αφήγηση και τη δραματουργία.

● Μουσικά τι θέλατε να επιτύχετε μελοποιώντας αυτό το έργο;

Αυτό που προσπάθησα να κάνω μουσικά ήταν να στηρίξω τους κύριους χαρακτήρες με συγκεκριμένες μουσικές αρμονίες. Αυτές είναι που χτίζουν την κάθε σκηνή. Ο Πούτιν φέρ’ ειπείν ή ο Χοντορκόφσκι ή το ζευγάρι των Νατάσα/Ιβάν έχουν από μια δική τους αρμονία η οποία παίζεται από τα όργανα όταν εμφανίζονται. Οπως προχωρά η όπερα αυτές οι συγχορδίες υφίστανται μια δική τους εξέλιξη. Αποτυπώνεται -ή τουλάχιστον έτσι ελπίζω- στη μουσική ο κάθε χαρακτήρας. Σε πολύ γενικές γραμμές -γιατί η μουσική δεν μπαίνει σε λόγια- θα έλεγα ότι στον Χοντορκόφσκι, που έχει πολλές σκηνές με τη μητέρα του, προσπάθησα να δώσω ένα πιο λυρικό, αγνό τόνο, να διαφανεί η γλυκύτητα στη σχέση. Στις στιγμές της ίντριγκας η μουσική γίνεται πιο επιθετική, πιο ειρωνική. Στον Πούτιν ως πολιτικό θέλησα να δώσω την ευφράδεια, τη σκληρότητα αλλά και την απόλυτη επίγνωση του τι κάνει για να αποκτήσει την εξουσία.

? Info: Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ: 27, 28, 29 Φεβρουαρίου στις 20.30. Ερμηνεύουν: Κλέμενς Κελμπλ, Ιγκριντ Χάμπερμαν, Αλεξάντερ Μάιρ, Στίβεν Σέσαρεγκ, Γκέρνοτ Χάινριχ, Σεμπαστιάν Σουλές κ.ά. Συμπαραγωγή με τον αυστριακό μουσικοθεατρικό οργανισμό Sirene Operntheater. Τιμές εισιτηρίων: 10-20€.