Το ξύπνημα της μνήμης

[…] Υπάρχει γλυκόξινος θάνατος; Παίρνεις το κουτάλι. Σκάβεις μια
λακκούβα κάτω από τη μουριά. Βουτάς το δάχτυλο στη λεμονάδα,
ανασύρεις τη νεκρή μέλισσα για την ταφή. Επιθανάτιος σπασμός,
σου μπήγει στη ρόγα το κεντρί. Γελοίε νεκροθάφτη. (σ. 19)

Περίπου πριν από έναν χρόνο, από αυτό εδώ το βήμα, είχα γράψει για τρία νεοεκδοθέντα βιβλία των εκδόσεων του Εντευκτηρίου — δύο ποιητικές συλλογές και μία συλλογή διηγημάτων, όλα ιδιαίτερα αξιοσύστατα. Τώρα, αφορμή είναι μία ακόμα έκδοση του Εντευκτηρίου: το αφήγημα «Αναποδογεννημένος» του Χρήστου Χρηστίδη.

Ενα προσεγμένο, ολιγοσέλιδο βιβλίο (με τον πίνακα «Δύσκολη πόζα» του Γιώργου Ρόρρη για ταιριαστό εξώφυλλο) που έρχεται να βεβαιώσει πως οι (αραιές) εκδοτικές επιλογές του Γιώργου Κορδομενίδη υπακούν σε ένα στιβαρό αναγνωστικό αισθητήριο.

Πρώτον, ο Χρηστίδης είναι 63 ετών. Δεύτερον, η «αυτοβιογραφία» του «Αναποδογεννημένου» δεν είναι κατ’ ανάγκη αυτοβιογραφία του συγγραφέα της. Τρίτον, οι μνήμες του χώρου και του χρόνου έχουν χρώμα και άρωμα Ελλάδας.

Κι όμως, κάθε ένα από αυτά τα τρία κρίσιμα στοιχεία ταυτότητας του ανά χείρας αφηγήματος θα μπορούσαν εξίσου να μην ίσχυαν — κι αυτό δεν θα άλλαζε στο παραμικρό την αναγνωστική απόλαυση που προσφέρει το βιβλίο.

Δηλαδή, δεν μας αφορά η ηλικία του συγγραφέα (αν και, εμφανώς, τον οπλίζει με το φίλτρο της εμπειρίας), δεν γνωρίζουμε τον βαθμό που τα αφηγηθέντα είναι αμιγώς αυτοβιογραφικά (και δεν έχει σημασία), ταυτιζόμαστε με τον ελλαδικό χωροχρόνο των προηγούμενων δεκαετιών, με τις μυρωδιές και τις εικόνες, αλλά το αφήγημα θα έστεκε σε οποιονδήποτε χώρο και χρόνο υπάρχει και μεγαλώνει άνθρωπος (κι αυτό είναι, λογοτεχνικά, σημαντικό).

Ενας άνθρωπος προχωρημένης ηλικίας, με ακράτεια και μνήμες-βάσανο, σκαλίζει με επιμονή και σαρκασμό τα βήματα που τον έφεραν τόσο κοντά στο τέλος της διαδρομής του. Ομως, η αφήγηση παρατίθεται σε δεύτερο πρόσωπο: αμείλικτη, ευθύβολη, χωρίς να σηκώνει αντιρρήσεις.

Οι 78 μπλεγμένες αναμνήσεις (με τον αριθμό 78 ενδεικτικό, ίσως, της ηλικίας του αυτοβιογραφούμενου) ακροβατούν ανάμεσα σε ονειρικές καταγραφές γεγονότων, σε σκοτεινά παραληρήματα που μπερδεύουν το τότε με το τώρα και σε στιγμές που δεν λένε να σβήσουν από την ασθενική μνήμη. Για παράδειγμα, στο κεφάλαιο-σπάραγμα 41, ο Χρηστίδης γράφει, εν ονόματι του αυτοβιογραφούμενου (σ. 49):

Γριά με ζαρωμένο πρόσωπο και σώμα μπαίνει στις ιαματικές πηγές και βγαίνει κορίτσι με μαύρο φόρεμα και περμανάντ.
Συχνάζει σε ζαχαροπλαστεία και καφέ. Κάθεται με τις ξαδέλφες και τις φίλες γύρω από πορτοκαλάδες και κρουασάν, μονολογούν όλες μαζί, ονειρεύονται την αυριανή ημέρα ίδια και απαράλλαχτη με τη σημερινή.
Το μεσημέρι μια φίλη της σου τηλεφωνεί αναστατωμένη.
Τις βρίσκεις στο εστιατόριο. Η μητέρα σε κοιτάζει με γλυκιά περιέργεια. “Ποιος είσαι εσύ;” σου λέει.
“Eλα, μαμά, μια κουταλιά για τον μπαμπά σου που σε μάθαινε ποδήλατο χωρίς χέρια” της λες κι ακουμπάς στα χείλη της το κουτάλι με τον ζωμό.
“Καίει, μπαμπά” σου λέει και απομακρύνει το χέρι σου.

Αυτό το βιβλίο είναι απολύτως πιστό στον τρόπο των αφηγήσεων της μνήμης όταν αυτή ξυπνά: ένα γοητευτικό, γλυκόπικρο μείγμα πραγματικότητας (ιδωμένης μέσα από το φίλτρο της εμπειρίας) και επανεπινοημένων γεγονότων (σε τέτοιο βαθμό που είναι πια πιο πειστικά κι από τα όσα όντως συνέβησαν). Ετσι, ο καθηλωμένος γέρος που μας συστήνει ο Χρηστίδης πηγαίνει σε μέρη που ποτέ δεν τόλμησε όσο ακόμα τον βαστούσαν τα πόδια του — στα πατρογονικά του πατέρα του, στην ιδρωμένη αγκαλιά γυναικών, στον πόλεμο (με τον εαυτό και την πραγματικότητα), στα μνήματα των παιδικάτων και της εφηβείας του.

Αυτό το βιβλίο είναι, επίσης, μια υπενθύμιση πως ο όρος «πρωτοεμφανιζόμενος συγγραφέας» δεν συνδέεται με την ηλικία του γράφοντος, παρά με την ωριμότητα του γραπτού — πράγμα που είχαμε, για παράδειγμα, δει και από τον σπουδαίο Τάσο Χατζητάτση, συμπτωματικά, πάλι, από τις εκδόσεις του Εντευκτηρίου.

Αντί κατακλείδας το σπάραγμα 36 (σ. 44):

“Σήκω, Νικηφόρε, να πάμε σπίτι στη Σινασό, στην Καππαδοκία”.
“Τι λες, πατέρα; Εκεί δεν πάει ούτε πλοίο ούτε αεροπλάνο”.
“Πάει η μνήμη” σου λέει με σφραγισμένα χείλη.
Εξι χρόνια μακαρίτης – στον ύπνο σου όμως σουλατσάρει καμαρωτός καμαρωτός