Φίλοι γιατί δεν έχουν τίποτα να κάνουν

Και σήμερα το «Ανοιχτό Βιβλίο» διάβασε και σας προτείνει: Ο συγγραφέας Χρίστος Κυθρεώτης γράφει για το νέο μυθιστόρημα της Αντζελας Δημητρακάκη Αντζελα Δημητρακάκη, «Αεροπλάστ», Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Εστία, σελ. 392. Μ.Φ.

≈≈≈≈≈

Υπάρχουν δύο, ορατά διά γυμνού οφθαλμού, χαρακτηριστικά στη γραφή της Αντζελας Δημητρακάκη: πρώτον η αφηγηματική της ευχέρεια και δεύτερον το γεγονός ότι δεν αρκείται σε αυτήν. Υποβάλλοντας διαρκώς τις ιστορίες της στη βάσανο των μορφικών πειραματισμών και της θεωρητικής αναζήτησης, οδηγείται σε μια λογοτεχνία όπου η αφήγηση δεν συνιστά αυτοσκοπό: αντίθετα, η πραγμάτωσή της αναβάλλεται διαρκώς, μέχρι τα αφηγούμενα να αποκτήσουν όλες εκείνες τις σημασίες, συχνά αντιφατικές μεταξύ τους, που επιλέγει (ή επιτρέπει) η συγγραφέας.

Ετσι, κάθε ιστορία της Δημητρακάκη αποτελεί ταυτόχρονα και έναν προβληματισμό για το τι συνιστά ιστορία: τι συνιστά γεγονός, κίνητρο, πρόθεση και πράξη των ηρώων. Στο πλαίσιο αυτό, το υπό έκδοση μυθιστόρημα της πεζογράφου, που με τον τίτλο «Αεροπλάστ» κυκλοφορεί σε λίγο καιρό από τις εκδόσεις Εστία, προβάλλει ως αντιπροσωπευτικό δείγμα της πεζογραφίας της, καθώς βάζει στο θεματικό του επίκεντρο αυτούς ακριβώς τους προβληματισμούς.

Η αφήγηση του βιβλίου μοιράζεται σε πέντε πρωταγωνιστές – αν και όχι ακριβοδίκαια: εξέχουσα θέση, τόσο σε έκταση όσο και σε βαρύτητα, καταλαμβάνει η πρώτη αφηγήτρια, η Αντιγόνη, μια Ελληνίδα συγγραφέας της οποίας η εργογραφία παρουσιάζει προφανείς ομοιότητες με το έργο της ίδιας της Δημητρακάκη.

Αφού εγκαταλείπει τον γάμο και το παιδί της στο Ελσίνκι, επιστρέφει στην Ελλάδα για να αφομοιώσει, να αναλύσει και να ερμηνεύσει την ίδια της την απόφαση – οι προφανείς ερμηνείες αποκλείονται, μια και η Αντιγόνη δεν μοιάζει να απορρίπτει απλώς τον «ρόλο» της μητέρας, αλλά, κατά βάση, όλους τους ρόλους: άρα και τον ρόλο της γυναίκας που απορρίπτει τον ρόλο της μητέρας.

Eπειτα από ένα διάστημα που περνάει στην Ελλάδα, επιλέγει να φύγει για τη Βαρκελώνη για να συγκατοικήσει με έναν άγνωστό της Ισπανό – από το σημείο αυτό η αφήγηση αποκτά φυγόκεντρη δυναμική, καθώς παρακολουθούμε την εξέλιξή της μέσα από την οπτική γωνία τεσσάρων διαφορετικών ηρώων-αφηγητών. Για την ακρίβεια, δεν παρακολουθούμε τόσο την εξέλιξη μιας ιστορίας όσο τον τρόπο με τον οποίον η ζωή αυτών των ατόμων εφάπτεται με τη ζωή της Αντιγόνης – και αν υποθέσουμε πως η Αντιγόνη παραμένει κατά κάποιον τρόπο η συγγραφέας ολόκληρου του βιβλίου, τον τρόπο με τον οποίον η συγγραφέας χάνεται-διαλύεται μέσα στο ίδιο της το βιβλίο.

Σε τεχνικό επίπεδο, η Δημητρακάκη διακρίνει αποτελεσματικά τις αφηγηματικές φωνές, καταφέρνοντας όμως ταυτόχρονα να αναδείξει τον κοινό τους κώδικα, αυτό που σε τελική ανάλυση και οι ίδιοι οι ήρωες, παρά τη διαφορετική τους προέλευση, μοιράζονται: τη βαθιά αμηχανία τους μπροστά στη ζωή, την ουσιαστική αδυναμία τους να βρουν έναν έγκυρο τρόπο να υπάρχουν και να αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους. Η αμηχανία αυτή παίρνει διαφορετικές μορφές –παραίτηση, απόγνωση, συναισθηματική ακαμψία–, παρουσιάζεται όμως πάντα αποδραματοποιημένη, αφού πρωτίστως συνιστά αντικείμενο παρατήρησης και αυτοπαρατήρησης.

Η ενδοσκόπηση των ηρώων, όπως και αλλού στη Δημητρακάκη, παρότι κατά τόπους γίνεται αυτάρεσκη, δεν αποτελεί ποτέ αυτιστικό σύμπτωμα: αντίθετα χρησιμεύει ως εργαλείο ανάγνωσης μιας κοινωνικής πραγματικότητας. Η «νοσηρότητα» των ηρώων δεν προσάπτεται στους ίδιους ως αποκλειστικά προσωπική τους υπόθεση, αλλά συνδέεται με τα χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης εποχής.

Πράγματι, οι ήρωες της Δημητρακάκη είναι απόλυτα δεμένοι με την εποχή τους: την εποχή της κατάρρευσης των ψευδαισθήσεων της παγκοσμιοποίησης, την εποχή κατά την οποία η μικροαστική θεοποίηση της μόρφωσης διαψεύδεται πανηγυρικά, την εποχή κατά την οποία το ερώτημα τι πρέπει να κάνουμε αντικαθίσταται από το ερώτημα αν είναι δυνατόν να κάνει κανείς οτιδήποτε.

Ως λάιτ μοτίφ του μυθιστορήματος λειτουργεί η ζωή, και κυρίως ο θάνατος και το έργο του Βάλτερ Μπένγιαμιν, του εμβληματικού διανοούμενου του Μεσοπολέμου: μιας εποχής που φαίνεται να παρουσιάζει πολλαπλές συγγένειες με τη δική μας στα μάτια των ηρώων της Δημητρακάκη.

Καθένας από τους αφηγητές του βιβλίου μοιάζει να συνδιαλέγεται με πτυχές της ζωής και του έργου του Γερμανού φιλοσόφου, ενώ και η κορύφωση του μυθιστορήματος λαμβάνει χώρα στο Πορ’ Μπόου, στο μέρος όπου, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, αυτοκτόνησε.

Οι σχέσεις μεταξύ των ηρώων, αν και περνούν από διάφορες φάσεις, μοιάζουν να έχουν ως δεσπόζουσα έκφραση τη φιλία – όπως αυτή, σε κάποιο σημείο του βιβλίου, ορίζεται: ως εκφυλισμός άλλων, ουσιαστικότερων σχέσεων, ως το είδος της σχέσης με την οποία συνδέονται άνθρωποι που δεν έχουν πια τίποτα να κάνουν μαζί και που κάθονται απλώς και συζητούν περί ανέμων και υδάτων – εν προκειμένω για το τι σημαίνει να κάνει κανείς κάτι.

Ολόκληρο το μυθιστόρημα της Δημητρακάκη μοιάζει με μια τέτοια συζήτηση – που εμπλέκει όμως βαθιά τον αναγνώστη.

Το «Αεροπλάστ» είναι το πρώτο βιβλίο που η συγγραφέας έγραψε μέσα στην «κρίση» – δεν είναι φυσικά ένα βιβλίο για την κρίση, είναι όμως ένα βιβλίο που διαδραματίζεται μέσα σε αυτήν. Πέρα από την επιβεβαίωση της ξεχωριστής στόφας μυθιστοριογράφου που διαθέτει, η συγγραφέας μοιάζει εδώ να ιχνηλατεί και έναν δρόμο για τη λογοτεχνία μέσα στην κρίση.

Αντίθετα με την τάση για απλοποίηση και επιστροφή σε δήθεν αυθεντικότερα αρχέτυπα, που με διαφορετικούς βαθμούς επιτυχίας έχει επιχειρηθεί από μερίδα πεζογράφων, η συγγραφέας, στην προσπάθειά της να κινηθεί μέσα στο κρισιακό περιβάλλον, δεν διανοείται ούτε στιγμή να αφήσει το νήμα της προηγούμενης πεζογραφίας της ή να παραιτηθεί από την περιπλοκότητα των ηρώων της και των προβληματισμών της.

Ακόμα κι αν μια τέτοια χειρονομία δεν συγκαταλέγεται στις προθέσεις της, η κατεύθυνση που μοιάζει να προτείνει η Δημητρακάκη για την ελληνική λογοτεχνία μέσα στην κρίση είναι απλή: όχι πίσω – μπροστά.