Πολεοδομικό κολάζ

Το κολάζ μέσα στην πόλη, η ανάδειξη της σύνδεσης ανάμεσα στα δύο αυτά κυρίαρχα θέματα του μοντέρνου, μπορεί να εμφανιζόταν (όπως τόσα άλλα) στην αυγή του 20ού αιώνα. Οταν κάποτε κυκλοφορούσε το βιβλίο Η πόλη ως κολλάζ των Colin Rowe - Fred Koetter (1978) [ελληνική μετάφραση 2020], είχε ήδη κυλήσει πολύ νερό στο ποτάμι. Σαράντα πέντε χρόνια αργότερα το Athens by Collage του F. Micocci επιστρέφει ως νέμεσις, για να υπενθυμίσει ότι εκείνος ο απελευθερωτικός άνεμος που φύσηξε το 1970-80 στην αρχιτεκτονική δεν οδήγησε κάπου συγκεκριμένα.

Εννοείται πως η πόλη-κολάζ ή η πόλη ως κολάζ -που δεν είναι το ίδιο πράγμα βέβαια- δεν είναι εφεύρημα ούτε πρόσφατο ούτε δικό μας, δηλαδή ελληνικό αποκλειστικά. Παρ’ όλο που ερχόμαστε ουραγοί, κάπου έχουμε και εμείς συμβάλει. Με κάποιο τρόπο δηλαδή, προτείνοντας έναν τύπο κολάζ για την πόλη, ως συλλογική δημιουργία που να αντιστοιχεί καλύτερα στην «πραγματικότητα» σε σύγκριση με τις καλοσιδερωμένες παραστάσεις της πόλης-εργαλείο ή της πόλης-μηχανής που δεν έπαψαν ποτέ να προβάλλονται συνεχώς εκ των άνω.

Αυτό το γεγονός δεν ήταν βέβαια πάντα ορατό. Από την πρώτη στιγμή δημιουργίας του ελληνικού κράτους ο σχεδιασμός ήταν ουτοπικός εξ ορισμού. Το Σχέδιον Αθηνών (1830), που τόσο μας γοητεύει όλους, αλλά και οι πολυάριθμες μικρότερες οικιστικές ουτοπίες που σχεδιάστηκαν τότε για την ελληνική ύπαιθρο χαρακτηρίζονταν από ανάλογο πνεύμα.

Αλλά όσα κι αν πούμε για το κολάζ, εκείνο που ίσως περισσότερο μας ενδιαφέρει είναι ότι τώρα όλα μοιάζουν να είναι στην ουσία κολάζ. Και επειδή συμβαίνει αυτό, ένα βιβλίο που εντοπίζει και αναδεικνύει αυτή την καθολική ιδιότητα δεν μπορεί παρά κι αυτό, μοιραία, να είναι ένα πεντακάθαρο, απόλυτο κολάζ. Ο συνδυασμός αρχιτεκτόνων με εικαστικούς ώστε να προκύψει ένα σώμα προτάσεων και συνεντεύξεων για το βιβλίο που επιμελήθηκε ο Ιταλός αρχιτέκτονας-ερευνητής F. Micocci, ο οποίος διδάσκει στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Βόλου, είναι λοιπόν κι αυτό ένα έξυπνο, πνευματώδες κολάζ, όσο κι αν καμουφλάρεται ως ένα -σαν τα άλλα- βιβλία, αθώο, συγυρισμένο, με αρχή, μέση και τέλος. Κι ακριβώς επειδή αποπνέει σοβαροφάνεια, έχει πολλές πιθανότητες να το πάρουν στα σοβαρά «εκείνοι οι από πάνω», κάτι που το ευχόμαστε.

Ειδικότερα τώρα το Athens by Collage, που παρουσιάστηκε στο βιβλιοπωλείο HyperHypo αρχές Φεβρουαρίου 2023, περιλαμβάνει προτάσεις 41 δημιουργών και 11 συνεντεύξεων. Η δημιουργία του πέρασε από πολλά κύματα και χρησιμοποίησε διάφορους επικοινωνιακούς τρόπους. Διακρίνει τρεις χρονικές περιόδους της πρόσφατης 20ετίας: της διάχυσης του ρεαλισμού (realism), των προτάσεων σε καθεστώς κρίσης (intervention) και της οικονομικής δυσπραγίας (autonomy) με ενδιάμεσους χρονικούς σταθμούς το 2008 και το 2015. Μήπως όμως ο ρόλος τού κολάζ είναι εκείνο που αλλάζει και όχι η μορφή του; Η διερεύνησή του αν αυτή η τόσο κοντινή μας, η μνημονιακή Αθήνα, συνδέεται, και πώς, με ορισμένη κατεύθυνση στην τέχνη, ιδιωτική ή δημόσια, που δημιουργήθηκε τότε, παρουσιάζει έτσι κι αλλιώς τεράστιο ενδιαφέρον.

Ο ανατρεπτικός χαρακτήρας του κολάζ πρέπει να έχει κάτι απέναντί του για να κοροϊδέψει ή να κατεδαφίσει. Η Αθήνα προσφέρει άφθονες ευκαιρίες. Αν μπορούμε να υποθέσουμε κάτι, κι αυτό με επιφύλαξη, είναι πως αυτή η πόλη, όντας από μόνη της μια κατεξοχήν πόλη-κολάζ, ένα ιδανικό υπόδειγμα που όλοι θαυμάζουν γι’ αυτόν ακριβώς τον χαρακτήρα που διαθέτει, είναι τόσο κολάζ, τόσο ανυπέρβλητα και εξουθενωτικά κολάζ, ώστε να μη χρειάζεται αλήθεια καμιά εικαστική ερμηνεία ως κολάζ γιατί τότε θα ήταν πλεονασμός.

Πρόθεσή μας δεν είναι να μειώσουμε την αξία όσων συνέβαλαν, και συνεχίζουν να συμβάλουν, στην παραγωγή ευφάνταστων κολάζ προς τιμήν αυτής της μεγάλης πόλης. Καλή και άγια η δουλειά τους, σπουδαίος ο ρόλος τους, εξυγιαντική-καθαρτική η συμβολή τους. Οπως σε κάθε περίπτωση καλής ποιότητας τέχνης, τα κολάζ αυτά απομονώνουν και περιχαρακώνουν, ανασκάπτουν και βγάζουν στο φως, έτσι ώστε να οξύνονται οι αισθήσεις, να φωνάζουν τα πράγματα. Τους ευγνωμονούμε όπως και τον F. Micocci που τα ανέδειξε.