Η μνήμη του τόπου και η αμφισβήτηση της εθνικής αφήγησης

Τέσσερις πανεπιστημιακοί και κριτικοί λογοτεχνίας ψηλαφούν τη συλλογική μνήμη, το εθνικό «τραύμα» και τη νεοελληνική ταυτότητα στην πεζογραφία και την ποίηση που καλλιεργήθηκαν από το κομβικό 1922 μέχρι σήμερα. Ενα ευσύνοπτο αλλά ερεθιστικό αφιέρωμα με αφορμή την επέτειο εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή

Μ.Φ.

Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί σήμερα ένα κομβικό γεγονός της νεοελληνικής ταυτότητας και η λογοτεχνία έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των αφηγήσεων γύρω από αυτό. Η επέτειος των σαράντα χρόνων το 1962 βρέθηκε στο επίκεντρο μιας πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά ήταν και η στιγμή που εκδόθηκαν τρία λογοτεχνικά κείμενα με ευθεία αναφορά στην επέτειο: τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου (Κέδρος), Το Αϊβαλί, η πατρίδα μου του Φώτη Κόντογλου (Αστήρ, τώρα Μεταίχμιο) και το Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη (Καραβίας, τώρα Εστία). Και οι τρεις συγγραφείς επέλεξαν να μνημονεύσουν τη ζωή στη Μικρά Ασία πριν από την καταστροφή, αναπλάθοντας τον χώρο, όπως φαίνεται και από τους τίτλους.

Το 1962 ήταν η επέτειος των πενήντα χρόνων από τους Βαλκανικούς Πολέμους και των σαράντα χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι επίσημοι θεσμοί τίμησαν την πρώτη, αλλά αποσιώπησαν τη δεύτερη. Η κυβέρνηση Καραμανλή, που είχε κατηγορηθεί για ενδοτισμό μετά τις συμφωνίες για την ανεξαρτησία της Κύπρου και στον απόηχο των διώξεων των ομογενών στην Κωνσταντινούπολη, απέφευγε να ανακινήσει τη μνήμη του τραυματικού γεγονότος. Αντίθετα η Αριστερά, με αφιερώματα στην Επιθεώρηση Τέχνης και την Αυγή, μνημόνευσε εκτεταμένα τη Μικρασιατική Καταστροφή, υιοθετώντας τη μαρξιστική ερμηνεία του ιστορικού Νίκου Ψυρρούκη. Σύμφωνα με αυτήν, υπαίτιοι της καταστροφής δεν ήταν τα κόμματα και ο Εθνικός Διχασμός αλλά οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί των Μεγάλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή. Οι λαοί (Ελληνες και Τούρκοι) ήταν θύματα και ένοχοι όσοι αφύπνισαν τον εθνικισμό για να τους εκμεταλλευθούν.

Το Αϊβαλί, η πατρίδα μου του Φώτη Κόντογλου είναι μια συλλογή κειμένων με κοινή θεματική, κάποια από τα οποία είχαν δημοσιευθεί σε περιοδικά από τον Μεσοπόλεμο. Χαρακτηριστικό είναι η ανάπλαση του τόπου και των συνηθειών και το γεγονός ότι διαφοροποιεί την ταυτότητα του Μικρασιάτη Ελληνα από τον γηγενή, χαρακτηρίζοντας την Ελλάδα «ξενιτιά». Κυριαρχεί η νοσταλγία για έναν αγνό, προνεωτερικό κόσμο.

Τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου βασίζονται στη μαρτυρία του Μανώλη Αξιώτη, όπως αναφέρεται στην εισαγωγή του μυθιστορήματος. Η Σωτηρίου αναπλάθει τη ζωή στη Μικρά Ασία, τονίζοντας την ειρηνική συνύπαρξη των εθνοτήτων πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Αξιώτης γίνεται ο αντιπροσωπευτικός ήρωας, που βιώνει όλες τις περιπέτειες του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Σταδιακά, υιοθετεί τη μαρξιστική οπτική των γεγονότων και, ενώ οδεύει προς την προσφυγιά, αποχαιρετά τη γη, τους Τούρκους φίλους του και έναν Τούρκο που σκότωσε στον πόλεμο με τη φράση «Ανάθεμα στους αίτιους». Ετσι η Σωτηρίου υιοθέτησε και διέδωσε, μέσω του μυθιστορήματος, την αριστερή ιστορική ερμηνεία. Το μυθιστόρημα, χάρη στην αντιπροσωπευτικότητα του χαρακτήρα και την ιδεολογική του οπτική, έγινε δημοφιλέστατο, μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, και στα τουρκικά, και συνδέθηκε και με την τουρκική αριστερή οπτική για τα γεγονότα.

Το Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη διαδραματίζεται σε μια φτωχογειτονιά της Σμύρνης το 1902. Στο κείμενο παρουσιάζεται η πόλη ως ένας πολυεθνικός χώρος. Αντίθετα από τα Ματωμένα Χώματα, κάτω από την επιφάνεια της αρμονικής συμβίωσης υποβόσκουν οι εντάσεις, που οδήγησαν, χρόνια αργότερα, στην καταστροφή. Εδώ παρουσιάζονται και πρόσφυγες που είναι μουσουλμάνοι από τα Βαλκάνια, δείχνοντας ότι η προσφυγική εμπειρία δεν αφορά μόνο τους Ελληνες, αλλά είναι αποτέλεσμα των συγκρουόμενων εθνικισμών. Ορισμένοι χαρακτήρες έχουν ενδιάμεση, ανοίκεια ταυτότητα και έτσι η εθνική ιδεολογία αμφισβητείται. Στη μέση του μυθιστορήματος υπάρχει ένα κεφάλαιο, η «Πάροδος», με τη συνέντευξη ενός από τους χαρακτήρες του μυθιστορήματος, πρόσφυγα πια στην Αθήνα του 1962. Αυτό δίνει μια αίσθηση τραγικής ειρωνείας σε όσα διαδραματίζονται μετά στο κείμενο και δείχνει, μέσα από τον δισταγμό του να θυμηθεί τα τραυματικά γεγονότα που τον σημάδεψαν, την υποκειμενικότητα της μαρτυρίας αλλά και τον ρόλο της μνήμης και του τραύματος.

Ως υπαίτιοι της καταστροφής παρουσιάζονται οι πολιτικοί ανταγωνισμοί, που αδιαφόρησαν για τις συνέπειες για τους Μικρασιάτες. Είναι ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, που συνδυάζει μοντερνιστικές τεχνικές με την αναπαράσταση της πόλης και των κατοίκων και την αμφισβήτηση των πολιτικών και εθνικών αφηγημάτων που συνδέονται με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η αφηγηματική του χάρη και η ρευστότητα των ταυτοτήτων το κάνουν να διαβάζεται με πολύ ενδιαφέρον και σήμερα.

Τα κείμενα αυτά υπήρξαν καθοριστικά, το καθένα με τον τρόπο του, για το πώς αντιλαμβανόμαστε σήμερα τη Μικρασιατική Καταστροφή, τη ζωή στη Μικρά Ασία και την προσφυγική εμπειρία.

*Η Μ. Νικολοπούλου ΕΔΙΠ Νεοελληνικής Φιλολογίας. Επιμελήθηκε την έκδοση του Στου Χατζηφράγκου που θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης