Η αέναη αϋπνία των ποιητών

O Μορίς Μπλανσό (Maurice Blanhcot) αποκάλεσε την ποίηση του Ρενέ Σαρ (Rene Char) «φανέρωση της ποίησης, ποίηση της ποίησης», ενώ ο φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ τον θεωρούσε «φιλόσοφο διά της ποίησης».

Οπως ο Ρεμπό (Arthur Rimbaud) είχε πει το περίφημο «πρέπει να είμαστε απόλυτα μοντέρνοι», απορρίπτοντας κάθε ελπίδα αναγέννησης και επιστροφής του ανθρώπου στις αρχέγονες πηγές, έτσι και ο Σαρ εφευρίσκει τα δικά του ποιητικά εργαλεία για να αντιμετωπίσει την εποχή του που σημαδεύτηκε από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη θηριωδία του ναζισμού.

Μετά την ήττα της Γαλλίας και κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο Ρενέ Σαρ ξεκίνησε τη δημιουργία ενός αντιστασιακού δικτύου το έτος 1941 κρυμμένος από το καθεστώς του Vichy και με την κωδική ονομασία «Αλέξανδρος», στο μικρό ορεινό χωριό Σερέστ (Cereste) της Ανω Προβηγκίας.

Τα «Φύλλα του Υπνου» («Fueillets d’ Hypnos») είναι το προσωπικό σημειωματάριο που ο ποιητής κρατούσε κατά τη διάρκεια της αντιστασιακής δράσης του και αποτελούμενο από 237 αποφθέγματα ποιητικής υφής, το οποίο έκρυψε σε μια τρύπα ενός τοίχου στη Σερέστ, λίγο πριν αναχωρήσει για το Αλγέρι το 1944 υπό τις διαταγές του στρατηγού Ντε Γκολ.

Οι πεζόμορφες ποιητικές καταθέσεις του Σαρ, επιγραμματικές και ελλειπτικές, συμπυκνώματα ευφυΐας και στοχασμού, έχουν στο κέντρο τον άνθρωπο, την ελευθερία, τον έρωτα αλλά και τις αντίρροπες δυνάμεις τους, τη φθορά, την απελπισία, την τυφλότητα, τον πόλεμο.

Αποστάζει την ποίηση γράφοντας κρυμμένος και αντιμέτωπος με τα πυρά, αλλά πουθενά στα σημειώματα δεν μυρίζει αίμα. Το κακό είναι παρόν σαν ανατριχίλα του εφικτού, αλλά η πρωταρχική αγωνία του ανθρώπου πρέπει να είναι «η συνεννόηση με τον άγγελο».

«Αγαπώ εκείνα τα όντα τα τόσο παθιασμένα από αυτό που φαντάζεται η καρδιά τους σαν ελευθερία ώστε να θυσιάζονται για να προστατεύσουν και την παραμικρή ελευθερία τους...», γράφει στο Απόσπασμα 155. Και στο Απόσπασμα 55 διαβάζουμε, «καθώς ο άνθρωπος δεν πλάθεται ποτέ οριστικά, είναι κλεπταποδόχος του αντιθέτου του...», νοηματοδοτώντας σχεδόν νιτσεϊκά το περιεχόμενο της ανθρώπινης συνθήκης.

Στην πλήρη καθαρότητα και στην ευγένεια του οράματος ενός γένους που δεν πρόκειται ποτέ να εγκαταλείψει τον αγώνα για απόλυτες αξίες, ο Σαρ διαλέγεται με την παραδοχή μιας ανταρσίας στη φαντασία, μιας συνεννόησης εντός της βαθύτερης ουσίας των όντων και των πραγμάτων από τα οποία αντλούμε τη μοναδική θερμότητα της ύπαρξής μας.

Το στοχαστικό αυτό ημερολόγιο το επεξεργάστηκε ο ίδιος πριν από την έκδοσή του το έτος 1946 και αφιερώνεται στον φίλο του Αλμπέρ Καμί. Ο «Υπνος» στον τίτλο του βιβλίου είναι ένα κύριο όνομα, μυθολογικό παρωνύμιο του συγγραφέα.

Το ποιητικό alter ego του Σαρ υπάρχει παράλληλα με το αντιστασιακό του «Αλέξανδρου». Η έκδοση συνοδεύεται από το γαλλικό κείμενο ώστε ο μυημένος αναγνώστης να έχει εποπτεία της μεταφραστικής προσπάθειας του ποιητή και βραβευμένου με το γαλλικό βραβείο ποίησης Max Jacob Etranger, Θανάση Χατζόπουλου, που υπογράφει και την εισαγωγή.

Ποίηση και δράση, πνεύμα και πράξη, φαντασιακό και πραγματικότητα, στο ολιγοσέλιδο αυτό βιβλίο, συναιρούνται προερχόμενα από τις ίδιες βαθιές και κοινές ρίζες του καλού και του κακού, της ζωής και του θανάτου.

«Ο ποιητής δεν μπορεί να παραμένει για πολύ στη στρατόσφαιρα του Λόγου. Οφείλει να συσπειρώνεται σε νέα δάκρυα και να δίνει μεγαλύτερη ώθηση στο είδος του», γράφει στο Απόσπασμα 19, διακηρύσσοντας τα όρια της ποιητικής αρμοδιότητας και συμπληρώνοντας την παλιότερη ρήση του «η ποίηση ζει από αέναη αϋπνία».

Ο Σαρ επιστρέφει με την ποιητική του ημερολογίου του στη συμβολική έννοια του πολέμου. Το σκηνικό στήνεται στις κρυψώνες για τους αλεξιπτωτιστές και στα χαρακώματα. Στα οχυρά και στους λόφους, ψάχνει με τη γοητευτικά συμπυκνωμένη, στοχαστική και οραματική γλώσσα του τον κατάλληλο τόπο για ν’ αφουγκραστεί την Ομορφιά.

Τα «Φύλλα του Υπνου» είναι ένα ημερολόγιο χωρίς ημέρες, που γράφηκε στην καρδιά του κακού, για την ειρήνη και τον άνθρωπο, που μπορεί να απελπίζεται και ταυτόχρονα να προσδοκά ανάσταση μέσα σε μια κατάσταση κατακλυσμιαίας εγρήγορσης («..Πρέπει να αγαπάμε πολύ τον εαυτό μας, κι αυτή τη φορά ακόμα περισσότερο, να αναπνέουμε πιο δυνατά από τα πνευμόνια του δημίου», Απόσπασμα 193).

Η ποίηση του Σαρ, πολιτικής και υπαρξιακής θεματολογίας, κατασκευάζεται με μια γλώσσα προερχόμενη από τη δροσιά των σπλάχνων της ζωής και από την ακινησία του θανάτου, όπως έγραφε ο Ζαν-Ανρί Φαμπρ (Jean-Henri Fabre). Είναι τόσο διαυγής που σε τυφλώνει με τις οραματικές προθέσεις της, χωρίς να περιπίπτει σε ευαγγελικές χρήσεις και ηθικολογικές διακηρύξεις.

Ο Σαρ αντιμετωπίζει το κακό μέσα από το ποιητικό του διάβημα, μέσα στο οχυρό του και καταλήγει στο τελευταίο απόσπασμα το υπ’ αριθμόν 237: «Στα σκοτάδια μας δεν υπάρχει μια θέση για την Ομορφιά. Ολος ο χώρος είναι για την Ομορφιά».