Βουτιά στα βαθιά από την κουβέρτα του Γράμπου

[...] καθόμασταν σα μαρμαρωμένοι και παρακολουθούσαμε με την πιο ηλίθια
έκφραση στα πρόσωπά μας το μπρίκι που χανόταν στα μάκρη του ορίζοντα,
οπότε και ξαναβρήκαμε κατά κάποιον τρόπο τους εαυτούς μας. (σ. 205)

Δυο αγόρια, ο Αρθουρ Γκόρντον Πιμ και ο στενός του φίλος Αύγουστος, αποφασίζουν να ζήσουν μια ναυτική περιπέτεια: ο πατέρας του Αύγουστου είναι καπετάνιος στο φαλαινοθηρικό «Γράμπος», ο Αύγουστος έχει κανονίσει να σαλπάρει μαζί του και βοηθάει τον Αρθουρ να τρυπώσει κρυφά στο πλοίο μέχρι να βρεθούν στ’ ανοιχτά, στον δρόμο για τις θάλασσες του Νότου.

Μέσα σε ένα, χαρακτηριστικό του Πόε, σκοτεινό αφηγηματικό τοπίο, με στοιχεία θρίλερ και νουάρ μυθιστορημάτων, ο Αρθουρ περιμένει στην κρυψώνα του τον Αύγουστο να του στείλει τρόφιμα με αγγελιαφόρο τον σκύλο του, τον Τίγρη! Αντ’ αυτού λαμβάνει ένα μήνυμα πως κινδυνεύει η ζωή του, ενώ στο πλοίο έχει ξεσπάσει ανταρσία.

Μέσα σε έναν κατακλυσμό εικόνων και γεγονότων, σε μια κλασικότροπη, πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μέρος του πληρώματος δολοφονείται, τα δυο αγόρια αναλαμβάνουν τον έλεγχο του πλοίου, σκοτώνουν τους στασιαστές και, μαζί με δύο ακόμα επιζώντες, βρίσκονται στο «μάτι» μιας θύελλας.

Στο σημείο αυτό, στα μισά του μυθιστορήματος, πιο έντονα στοιχεία λογοτεχνίας του φανταστικού κάνουν την εμφάνισή τους: τους τέσσερις άντρες περισυλλέγει ένα πλοίο-φάντασμα. Αργότερα, ο Αύγουστος πεθαίνει και ο Πιμ καταλήγει σε ένα άλλο πλοίο κατευθυνόμενο προς τον Νότιο Πόλο (στο σύνολό της η ιστορία του Πόε είναι εμπνευσμένη από ένα μύθο του 19ου αιώνα πως οι δύο πόλοι της Γης επικοινωνούν μεταξύ τους).

Τελικά, μετά από ακόμα μια περιπέτεια με τους ιθαγενείς του νησιού Τσάλαλ, ο Πιμ βρίσκεται σε μια βάρκα που βολοδέρνει ακυβέρνητη νότια, πριν μια τεράστια σαβανωμένη, πανύψηλη ανθρωπόμορφη φιγούρα—«[...] το δέρμα της έχει χρώμα άσπρο – το τέλειο, το απόλυτο άσπρο» (σ. 360)—εμφανιστεί μπροστά του· κι εκεί η αφήγηση ολοκληρώνεται.

Το σασπένς, η γλαφυρή περιγραφική γλώσσα, οι απροσδόκητες στροφές της πλοκής μετρούν στα πλεονεκτήματα αυτού του εμβληματικού βιβλίου του Πόε, το οποίο (όπως και ο εν γένει «τρόπος» του Πόε) επηρέασε μεταγενέστερους συγγραφείς όπως οι Λάβκραφτ, Χένρι Μίλερ και Μπόρχες. Την ίδια στιγμή όμως η ιστορία του Αρθουρ Γκόρντον Πιμ από το Ναντάκετ έγινε το επίκεντρο πολλών, διαφορετικών, συχνά αντικρουόμενων, ερμηνευτικών προσπαθειών.

Αποτελεί το βιβλίο μια μασκαρεμένη προσέγγιση της Αποκάλυψης του Ιωάννη; Μήπως είναι μια εν κρυπτώ αφορμή για να ξεδιπλώσει ο Πόε τις ρατσιστικές του αντιλήψεις (γνώμη βασισμένη στις περιγραφές των ιθαγενών στο νησί Τσάλαλ); Ή, μήπως, επιλέγει ο συγγραφέας να αναπαραστήσει το θέμα του περάσματος στην «άλλη πλευρά», στο επέκεινα, μέσα από μια δημοφιλή για την εποχή περιπέτεια στη θάλασσα;

Σε κάθε περίπτωση, η ευφυής αλληλούχιση των σκηνών, η επάρκεια των αφηγηματικών μοτίβων, οι αμφίσημοι συμβολισμοί που διατρέχουν το μυθιστόρημα προσφέρουν στον αναγνώστη μια πυκνή εμπειρία συνταιριασμένη με το συνοδευτικό υλικό της έκδοσης.

Βέβαια, οι πολυάριθμες σημειώσεις, οι οποίες συχνά καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της κάθε σελίδας, δεν άπτονται άμεσα της κατανόησης της αφήγησης και παραθέτουν στοιχεία που κάλλιστα (τουλάχιστον γι' αυτόν εδώ τον αναγνώστη) θα μπορούσαν να τοποθετηθούν στο τέλος του βιβλίου για να μην αποσπούν τη συγκέντρωση στο κείμενο του Πόε.

Παρ'όλα αυτά, ιδιαίτερης μνείας αξίζει, εν συνόλω, η σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg (μια σειρά που εκκίνησε με πρωτοβουλία του Δημήτρη Αρμάου)· φροντισμένη έκδοση, πολυσέλιδη, αναθεωρημένη η καλή μετάφραση του Πολύκαρπου Πολυκάρπου, με εισαγωγή και επίμετρο διά χειρός Χάρολντ Μπίβερ, με τέσσερα δοκίμια μελετητών του Πόε να κλείνουν το βιβλίο μαζί με το αναλυτικό χρονολόγιο του βίου και του έργου του Πόε και το επεξηγηματικό λεξιλόγιο των ναυτικών όρων που αναφέρονται στο μυθιστόρημα.

Ειδικά το τριμερές επίμετρο του Μπίβερ, με τους παραλληλισμούς του έργου του Πόε με εκείνα των Μέλβιλ και Βερν, αποτελεί ιδανικό συνοδευτικό της κεντρικής ιστορίας και εντείνει την «επίγευσή» της.