Αραβικός μοντερνισμός

«Ο Αραβας γεννιέται με την ποίηση εντός του· κανένας λαός όσο ο αραβικός, μέσα στην ενότητα των ετεροτήτων του βέβαια, δεν έχει ενστερνιστεί τόσο πολύ αυτή την “ερωτική” –την κινητοποιητική στο κορμί όσο και στο νου– χρήση της λέξης» έγραψε πριν από είκοσι περίπου χρόνια ο Κωστής Μοσκώφ σε μια εξαντλημένη πλέον ανθολογία αραβικής ποίησης του 20ού αιώνα, την πρώτη, από όσο γνωρίζω, του είδους στην ελληνική αγορά του βιβλίου.

Η φράση, μέσα στην αγάπη της για την ποιητική πρακτική των λαών της Μέσης Ανατολής, φανερώνει δύο προκαταλήψεις του ανθρώπου της Δύσης για τον αραβικό κόσμο.

Πρώτον, ότι πρόκειται για έναν λαό (εκτός αν θεωρούμε ότι οι απανταχού Αραβες ταυτίζονται απόλυτα με τον λαό που απασχόλησε πρώτη φορά την Ευρώπη τον 7ο αιώνα μ.Χ.), γεγονός που παραπέμπει πρωτίστως στην ανάγκη ταυτοποίησης ενός κόσμου που μας είναι ουσιαστικά ξένος και τον αντιλαμβανόμαστε μόνο αντιστικτικά ως προς τον δικό μας (το ίδιο μπορεί να ισχύει και για τη γενικευτική χρήση των όρων Ευρωπαίος και Δυτικός από τους Μεσανατολίτες).

Προβληματικό είναι επίσης το γενετήσιο επιχείρημα: ο Αραβας δεν γεννιέται με την ποίηση εντός του, όπως κανείς άλλωστε, ανεξαρτήτως εθνικότητας, αλλά μαθαίνει μεγαλώνοντας να την αγαπάει. Οι λόγοι, δηλαδή, που οι λαοί της Μέσης Ανατολής επιδίδονται στην ποίηση είναι ιστορικοί και πολιτισμικοί και ως τέτοιους οφείλουμε να τους ανακαλύψουμε.

Για να αρθούν τα δυτικά πολιτισμικά μας στερεότυπα, χρήσιμο θα ήταν να κοιτάξουμε μεμονωμένες ποιητικές φωνές. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται επιτυχέστατα ο τόμος Ενας τάφος για τη Νέα Υόρκη, που ανθολογεί ποίηση του πολύ γνωστού Συρο-Λιβανέζου Αδωνη (γεννήθηκε στην περιοχή της Λαττάκειας της Συρίας το 1930 και το πραγματικό του όνομα είναι Αλί Αχμάντ Σαΐντ Εσμπέρ).

Περιλαμβάνει μια επιλογή ποιημάτων από την αρχή της σταδιοδρομίας του ποιητή το 1949 μέχρι το 2008, σε μετάφραση από τα αραβικά της Αγγελικής Σιγούρου.

Ο Αδωνις δεν είναι άγνωστος στους Ελληνες. Μεταφράσεις μεμονωμένων συλλογών υπάρχουν ήδη αρκετές στα ελληνικά, αλλά όχι ένας τόμος που προσφέρει στον αναγνώστη εποπτεία του έργου του. Από την άποψη αυτή, η επιλογή της Σιγούρου είναι η πληρέστερη.

Η μετάφρασή της, χωρίς να μπορούμε να διαβάσουμε το πρωτότυπο, ρέει απρόσκοπτα, με έμφαση στον ρυθμό και τη μουσικότητα του στίχου, αφήνονας μόνο μια θεμιτή υποψία ξενικής προφοράς. Η εισαγωγή και τα σχόλια του τέλους είναι κατατοπιστικά, τοποθετώντας τα ποιήματα σε ένα ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο που αποδεικνύεται απαραίτητο για την κατανόησή τους.

Ο Αδωνις είναι εξαιρετικά αγαπητός σε Ευρώπη και Αμερική, υπήρξε μάλιστα αρκετές φορές υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί. Είναι άθεος, οπότε δεν προβάλλει τον ισλαμισμό του, πράγμα που ενδεχομένως θα έφερνε σε αμηχανία τους δυτικούς αναγνώστες (αναρωτιέμαι, ας πούμε, πώς θα διαβαζόταν σήμερα στην Ευρώπη ένας ποιητής που θα κατέθετε ως μέρος της ποιητικής του την πίστη στο Ισλάμ).

Επιπλέον, η ποίησή του συνδιαλέγεται με την πολιτισμική παραγωγή της Δύσης, ενώ έχει διδάξει σε αμερικανικά Πανεπιστήμια και από το 1985 είναι εγκατεστημένος στο Παρίσι.

Διαβάζει αφειδώς γαλλική και αμερικανική ποίηση, κυρίως τα Φύλλα Χλόης του Ουίτμαν, που είναι το βασικό διακείμενο του ποιήματος «Ενας τάφος για τη Νέα Υόρκη», αλλά και Σεφέρη, Καβάφη, Ρίτσο, και ενσωματώνει το έργο τους δημιουργικά με πλήθος παραπομπών και διακειμενικών αναφορών που ανακαλούν την κειμενική εμμονή του αγγλοσαξονικού μοντερνισμού, τύπου Ελιοτ και Πάουντ.

Το ψευδώνυμο Αδωνις, με το οποίο έγινε γνωστός, είναι το προσωπείο ενός Αλλου: ο Αλί φαντάζεται έναν μυθικό δυτικό Αλλο, τον Αδωνη, που τείνει χείρα επικοινωνίας προς τη Μέση Ανατολή.

Διατρέχοντας το σύνολο της ποιητικής παραγωγής του Αδωνη βλέπουμε τη σταδιακή μεταστροφή της ποιητικής φωνής του: οι χαμηλοί τόνοι, η υποβλητική σκηνοθεσία και ο συμβολισμός των πρώτων ποιημάτων μεταλλάσσονται σε μια δυναμική γραφή που κοιτάει το ματωμένο στόμα της οικείας της ιστορίας.

Δεν μπορούμε να διαβάσουμε τη συλλογή Μια εποχή ανάμεσα σε στάχτες και ρόδα (1971) έξω από το πλαίσιο του Πολέμου των Εξι Ημερών και τη συντριπτική ήττα των αραβικών δυνάμεων:

...Και τον Αλι τον πέταξαν σ’ ένα πηγάδι τα ρούχα του ήταν κάρβουνα

Κάψαμε τα κομμάτια του αρπάξαμε Εγινα στάχτη, ρόδο της στάχτης

καλησπέρα Ο Αλι είναι μια πατρίδα που για τ’ όνομά της δεν υπάρχει

γλώσσα, αιμορραγεί εξορία, κρατά ενωμένο το νερό με το χορτάρι

Ο Αλι είναι μετανάστης.

Δεν μπορούμε, επίσης, να δούμε το ποίημα «Ενας τάφος για τη Νέα Υόρκη» (1971) έξω από τα συμφραζόμενα του πολέμου στο Βιετνάμ και την καταστροφική πολιτική του Νίξον, ή τη συλλογή Το βιβλίο της πολιορκίας (1983) έξω από τον εμφύλιο πόλεμο στον Λίβανο (1975-1990) και την ισραηλινή επίθεση του 1982.

Η ανθολογία ποιημάτων του Αδωνη σε ελληνική μετάφραση εκδίδεται σε μια κομβική στιγμή συνάντησης Ελλήνων και Σύρων μέσα από το προσφυγικό ζήτημα. Παρόλο που η τελευταία συλλογή που ανθολογείται είναι του 2008, διαβάζουμε τον Αδωνη σαν μια φωνή της χαμένης του πατρίδας, ένα είδος ρέκβιεμ για την εμφυλιακή Συρία.

Οχι μόνο σαν μια υπενθύμιση των εκατοντάδων χιλιάδων νεκρών της, των πέντε εκατομμυρίων εκτοπισμένων της (σύμφωνα με πρόσφατο δημοσίευμα του «Guardian»), των ισοπεδωμένων πόλεών της.

Τον διαβάζουμε και ως ρέκβιεμ της απρόσκοπτης κινητικότητας μεταξύ χωρών της Μέσης Ανατολής και Ευρώπης ή Αμερικής. Διαβάζουμε τον Αδωνη σαν ένα δείγμα δημιουργικής ζύμωσης αραβικής φιλοσοφίας και ευρωπαϊκών αισθητικών ρευμάτων (η σύζευξη σουφισμού και υπερρεαλισμού είναι ένα παράδειγμα). Τον διαβάζουμε σαν μια φωνή που είχε την ευκαιρία να μεταβεί στη Δύση σε μια εποχή που αυτή η μετάβαση ήταν όχι ακριβώς εύκολη κι αναίμακτη, αλλά σίγουρα όχι απαγορευμένη.

Η ανθολογία εκδίδεται σε μια κομβική στιγμή όπου το ενδεχόμενο ανάλογων στιγμών συνάντησης και ανταλλαγής ιδεών μοιάζει διαρκώς να απομακρύνεται.