Δυσπιστία και φόβος στην κοινωνία για την αστυνομία

Τις επόμενες μέρες θα κυκλοφορήσει, από τις εκδόσεις Τόπος, το νέο βιβλίο της Αναστασίας Τσουκαλά «Η συστημική φύση της αστυνομικής βίας στην Ελλάδα». Η Αναστασία Τσουκαλά είναι βασική ερευνήτρια στο Université Paris Cité. Διετέλεσε αναπληρώτρια καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο Université Paris-Saclay και αντιπρόεδρος στο Κέντρο Μελετών Ασφάλειας. Η ανάλυση της εκδήλωσης και διαχείρισης της αστυνομικής βίας σε 136 περιστατικά των τελευταίων ετών βασίζεται, μεταξύ άλλων, σε 128 συνεντεύξεις που έγιναν με τους καταγγέλλοντες –βουλευτές, δημοσιογράφους, δικηγόρους, διαδηλωτές, απλούς πολίτες, μέλη κοινωνικά ευάλωτων ομάδων– ή τους συνηγόρους τους και αυτόπτες μάρτυρες.

▂▂▂▂▂▂▂▂▂▂

Ενας από τους καλύτερους ίσως τρόπους να διαπιστώσει κανείς πώς γίνεται αντιληπτή η αστυνομία από την κοινωνία είναι η ανάλυση των σχετικών λέξεων της αργκοτικής γλώσσας. Οι λέξεις αυτές συνοψίζουν την ουσία των σχέσεων κράτους-κοινωνίας και συμπυκνώνουν το αποτύπωμα που άφησε στη συλλογική μνήμη η αρχική εμφάνιση της αστυνομικής εξουσίας. Ενώ η αγγλική λέξη «cop» (από το λατινικό capere: συλλαμβάνω) παραπέμπει στη δυνατότητα σύλληψης και τη συνεπακόλουθη απώλεια της ελευθερίας, και η αντίστοιχη γαλλική «flic» (από το γερμανικό fligue: χαφιές) παραπέμπει στη μετάδοση πληροφοριών από χαφιέ, η λέξη «μπάτσος» (από το τουρκικό baç: κεφάλι· εν προκειμένω, κεφαλικός φόρος) παραπέμπει στη σωματική βία που ασκείτο από τους φοροεισπράκτορες επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η λέξη «cop» δηλώνει τη δυσφορία που προκαλείται από την απώλεια ελευθερίας λόγω των ασύμμετρων σχέσεων εξουσίας με το κράτος. Η λέξη «flic» δηλώνει τη δυσφορία που προκαλείται από την απώλεια εμπιστοσύνης στις κοινωνικές συναναστροφές. Η λέξη «μπάτσος» δηλώνει τη δυσφορία που προκαλείται από την αυθαίρετη άσκηση κρατικής βίας σε άτομα που ζουν υπό καθεστώς ανελευθερίας, αρχικά επιβεβλημένο από τους Οθωμανούς και, μετά τη σύσταση του σύγχρονου ελληνικού κράτους, από διαδοχικά μη δημοκρατικά καθεστώτα. Ο συσχετισμός με τη σωματική βία υποδηλώνεται και από το γεγονός ότι, στην αργκοτική γλώσσα, «μπάτσος» σημαίνει επίσης χαστούκι.

Η διάχυτη αδιαφορία για τον αντίκτυπο της αστυνομικής βίας στην εμπιστοσύνη στην αστυνομία φαίνεται από τη σπανιότητα των σχετικών δημοσκοπήσεων. Τα τελευταία χρόνια, με εξαίρεση μια δημοσκόπηση που διεξήχθη στις 27 Απριλίου 2020 και έδειξε ότι 77,1% των ερωτηθέντων εμπιστεύονταν την αστυνομία, δεν έγιναν δημοσκοπήσεις πανελλήνιας εμβέλειας σχετικά με το πώς εκλαμβάνουν οι ιδιώτες την αστυνομική βία και εάν συναινούν ή όχι με τη χρήση της.

Καταμέτρηση της κοινής γνώμης έγινε μόνο μετά τα γεγονότα της Νέας Σμύρνης, στις 7 Μαρτίου 2021, και την αλληλένδετη συγκρουσιακή διαδήλωση στις 9 Μαρτίου. Μια δημοσκόπηση που έγινε στις 11-12 Μαρτίου 2021 έδειξε πως 61% των ερωτηθέντων έκριναν ότι οι αστυνομικοί κάνουν υπέρμετρη χρήση βίας όταν καλούνται να τηρήσουν τη δημόσια τάξη, ενώ 67% του δείγματος εξέφρασε δυσπιστία προς τις πειθαρχικές έρευνες. Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώθηκαν από μια δημοσκόπηση που έγινε στις 24 Μαρτίου 2021 και έδειξε ότι 77% των ερωτηθέντων θεωρούσαν πως οι αστυνομικοί κάνουν υπέρμετρη χρήση βίας.

Η διάχυση του φόβου για την αστυνομία σε μεγάλο μέρος της κοινωνίας λόγω των γεγονότων της Νέας Σμύρνης, όπου η αστυνομική βία στόχευσε τον μέσο πολίτη σε μια μεσοαστική συνοικία, προκάλεσε την άμεση αντίδραση της ΕΛ.ΑΣ. Στις 21 Μαρτίου 2021 ανακοινώθηκε ότι η διαφάνεια και η λογοδοσία θα ενισχυθούν μέσω της δημοσίευσης μηνιαίων εκθέσεων για την πρόοδο της πειθαρχικής διερεύνησης των υποθέσεων καταγγελιών περί άσκησης υπέρμετρης αστυνομικής βίας, που είχαν λάβει ιδιαίτερη δημοσιότητα. Οι εκθέσεις αυτές περιείχαν πληροφορίες για ορισμένα σοβαρά περιστατικά που είχαν συμβεί το 2020 και εστίαζαν σε εκείνα που αφορούσαν τη διαδήλωση στη Νέα Σμύρνη. Από τον Μάρτιο μέχρι τον Μάιο του 2021 οι εκθέσεις δημοσιεύονταν μηνιαίως. Από τον Ιούνιο μέχρι τον Αύγουστο του 2021 δημοσιεύονταν σε ακανόνιστα διαστήματα και έκτοτε σταμάτησαν να δημοσιεύονται.

Η φαινομενική προώθηση της διαφάνειας και της λογοδοσίας μετέφερε ένα καθησυχαστικό μήνυμα στην κοινή γνώμη προκειμένου να επιβεβαιωθεί η δυνατότητα κρατικού ελέγχου αυτής της μορφής βίας και να επιτευχθεί η βέλτιστη επικοινωνιακή διαχείριση του πολιτικού κόστους από την αιφνίδια ορατή επέκταση της αστυνομικής βίας προς τον μέσο πολίτη σε μια μεσοαστική συνοικία. Η διαφάνεια ήταν βραχύβια. Για την ακρίβεια, σταμάτησε προτού καν δημοσιευθούν τα πορίσματα των πειθαρχικών ερευνών για τα περιστατικά που συνέβησαν στη διαδήλωση στη Νέα Σμύρνη. Είναι αβέβαιο αν αυτή η επικοινωνιακή στρατηγική σταμάτησε ώστε να μη καταστούν εμφανείς οι μεγάλες καθυστερήσεις στη διενέργεια των αντίστοιχων πειθαρχικών ερευνών ή επειδή θεωρήθηκε ότι, στο μεσοδιάστημα, η κοινωνική οργή είχε αποκλιμακωθεί ή εάν έπρεπε να σταματήσει ώστε να μην εδραιωθεί η διαφάνεια των πειθαρχικών ερευνών. Σε κάθε περίπτωση, η παραβίαση της αστυνομικής δέσμευσης δεν έλαβε καμία δημοσιότητα και παρέμεινε απαρατήρητη ή τουλάχιστον ασχολίαστη από τις δικαιωματικές οργανώσεις και τα αριστερά πολιτικά κόμματα.

Η άποψη της κοινωνίας για την αστυνομική βία καταμετρήθηκε πάλι σε μια δημοσκόπηση που έγινε στις 17-27 Μαρτίου 2023 και έδειξε ότι 67,7% των ερωτηθέντων θεωρούσαν ότι η αστυνομία είναι πολύ βίαιη όταν υπάρχουν συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις. Ο τρόπος με τον οποίο γίνονται αντιληπτές οι σχέσεις αστυνομίας-κοινωνίας καταμετρήθηκε επίσης με όρους εμπιστοσύνης/δυσπιστίας. Μια δημοσκόπηση που έγινε στις 15 Φεβρουαρίου 2023 έδειξε ότι μόνο 31% των ερωτηθέντων εμπιστεύονταν την αστυνομία. Αυτό το χαμηλό ποσοστό εμπιστοσύνης δεν πρέπει πάντως να αποδοθεί αποκλειστικά στην αστυνομική βία διότι αντικατοπτρίζει επίσης την κατακραυγή που προκλήθηκε από την αποκάλυψη διασυνδέσεων αξιωματικών της ΕΛ.ΑΣ με κυκλώματα οργανωμένου εγκλήματος.