«Οποιος χάνει λέξεις έχει τις μέρες μετρημένες»

Πολυβραβευμένος Αργεντίνος ποιητής, εξόριστος στα χρόνια της δικτατορίας, επί χρόνια διευθυντής σύνταξης του περιοδικού «Κρίσις» που ίδρυσε ο Εδουάρντο Γκαλεάνο. Ο ελληνικής καταγωγής ακαδημαϊκός και διανοούμενος Χόρχε Μποκανέρα ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Ελλάδα για να παρουσιάσει την ποιητική συλλογή του «Τα μάτια του λόγου» (εκδ. Τόπος) και συνομίλησε με την «Εφ.Συν.» για την ισχύ της ποίησης «σε κάθε καιρό»· τις λέξεις και τον λόγο που πρέπει να νοηματοδοτηθούν ξανά· την απειλή του εκφασισμού στην πατρίδα του, όπου αυτόν τον μήνα ο ακροδεξιός Χαβιέρ Μιλέι ίσως κερδίσει την προεδρία.

Αλλά μίλησε και για την Ελλάδα, που από νήμα έγινε ομφάλιος λώρος του, με τον Σαμιώτη παππού του Αλέξανδρο Ησυχο να τον πηγαίνει στο λιμάνι (της Ελπίδας, στην περιφέρεια του Μπουένος Αϊρες όπου γεννήθηκε) να αγναντεύουν τα καράβια και τον θείο του να του μιλά για τον Γιάννη Ρίτσο· κι εκείνος, παιδί ακόμη, να ξετυλίγει τον μίτο της περιπέτειας που είναι η ποίηση αναζητώντας από πού έρχονται αυτοί οι ναυτικοί και οι ξένοι και πού πάνε, κι εκείνο το «Καλό ταξίδι» που άκουγε πάντα.

Οι αποκρίσεις του ποιητή παρέπεμπαν κυρίως στα ποιήματά του όπου είναι οι ίδιοι οι στίχοι τους που ανοίγουν διάλογο μαζί του…

● «Η λέξη, ριπή ανάμεσα στο θάμπωμα και στον κορεσμό, ταξιδεύει πάνω στους ώμους του αινίγματος. Αστέρια που διαπερνάνε μάνες τυφλότητας, θύελλες του κανενός» («Τα μάτια του λόγου»).

Η ποίηση, όπως και η λέξη, έχει έναν ιδιαίτερο τρόπο να παρακολουθεί την πραγματικότητα, αυτό που κάποιος ποιητής ονόμασε «την ένταση της στιγμής». Στους καιρούς ιλιγγιώδους επιτάχυνσης που ζούμε είναι πολύ δύσκολο να κάνεις ποίηση, γιατί αυτή χρειάζεται να παρατηρείς, να ακούς, να κάνεις μια παύση να αναστοχαστείς, να ακουμπήσεις κάπου τα μάτια σου. Οπως λέει ένας σύγχρονος Ιταλός φιλόσοφος, ο Φράνκο «Μπίφο» Βεράρντι, αυτό που ζούμε είναι το «μπλακ άουτ της ευαισθησίας», η συσκότισή της. Ισως η ποίηση να είναι αυτός ο αντίλογος που χρειαζόμαστε περισσότερο από ποτέ, αυτός ο χώρος όπου ακόμη αγκαλιάζονται φαντασία και συνείδηση: από τη μία η αισθητική αναζήτηση κι ο πειραματισμός, αλλά δίπλα τους να αναρωτιόμαστε, να αναστοχαζόμαστε, αλλά και να εγκαλούμε την πραγματικότητα.

● «Από τις λέξεις, απ’ τα όνειρα περνάω μια φορά, κι άλλη φορά το χτένι, ψάχνω το απογυμνωμένο, αυτό το αμυδρό φως, το αστόλιστο. Ξεναπερνάω το χτένι από το φαλακρό κεφάλι της ζωής» («Μόχθος του ποιητή»).

Σέβομαι πολύ κάθε λέξη σε αυτή την αναζήτηση νοήματος που είναι η ποίηση. Η ποίηση θέλει κόπο πολύ, απαιτεί πολλή δουλειά, χρειάζεται πολλές στρώσεις, συνιστά δύσκολο πόνημα. Τώρα έχουμε ένα είδος «ποίησης-σέλφι», όπως λέω στους φοιτητές μου, όπου πρέπει να μπει το πρόσωπο του δημιουργού και κάποια προσωπικά του θέματα, ή έχουμε την «ποίηση-αστραπή» ή την ποίηση εκείνων που δεν διαβάζουν κι ούτε καν δεσμεύονται με τη φαντασία τους. Αλλά η ποίηση δεν είναι αυτό. Ούτε ατάκες τυποποιημένες σαν δεκανίκια για να ξεμπερδεύουν: τίποτα, βέβαια, οκ… Γιατί αν έχουμε μόνο τίποτα και όλα είναι βέβαια, τότε δεν υπάρχει μυστήριο, ούτε περιπέτεια ούτε ποίηση.

● «Τον προειδοποίησαν να μιλήσει, τον εκφόβισαν, είπε: Αυτό που αποσιωπώ είν’ απ’ άμμο. Αυτό που εγώ ποτέ δεν λέω είν’ ένα άρωμα που μου έγινε τατουάζ. Χωρίς μεγάλη προσπάθεια μπορώ να αποσιωπήσω μια εποχή, έναν τρόπο που χιονίζει. Το στόμα μου φυλάει στον καπνό από έναν πυροβολισμό μια νύχτα του ’76. Είμ’ ένας άνθρωπος που ζει με το να σωπαίνει» («Ο σιωπηλός»).

Η πρόσφατη ιστορία μας έχει γραφτεί με αίμα και σκοτάδι. Η Νύχτα των Μολυβιών το 1976 στη Λα Πλάτα, όπου βασάνισαν και δολοφόνησαν δέκα μαθητές. Στο Χουχούι μια ιδιωτική εταιρεία δάνεισε τα φορτηγά της για να μεταφέρονται οι απαχθέντες σε μυστικά κέντρα κράτησης, κάπου 600-700 σε όλη τη χώρα. Η Νύχτα της συσκότισης στο Λεδέσμα, όπου έκοψαν το ρεύμα για να μη βλέπει κανείς τις επιχειρήσεις που έκαναν επί πολλές νύχτες απάγοντας αντιστασιακούς. Η κουκούλα. Το φίμωμα. Ολες αυτές οι λέξεις για τις ανείπωτες πρακτικές που χρησιμοποίησαν στη δικτατορία παραπέμπουν στο σκοτάδι. Υπάρχει μια λαϊκή φράση που λέμε όταν σε βρίσκει ένα μεγάλο κακό: «μου νύχτωσε». Κι αυτό είναι που έρχεται τώρα, με μια σημερινή Ακροδεξιά που επελαύνει και της οποίας ο ηγέτης έχει σύμβολό του ένα αλυσοπρίονο.

● «Οι άνθρωποι έκρυψαν τους ήχους τους, τους τρόπους τους να πονάνε, πυρπόλησαν τα ονόματά τους, τουφέκισαν τα ρούχα τους, αποκοίμισαν το αίμα τους και τους χαιρετισμούς τους» («Σχόλιο»).

Βρισκόμαστε σε ένα σταυροδρόμι. Εχουμε 30.000, ανάμεσά τους περισσότερους από 200 συγγραφείς, μια ολόκληρη γενιά που συνέλαβαν, βασάνισαν, οδήγησαν στην εξορία. Κι όμως, φέτος που κλείνουμε 40 χρόνια δημοκρατίας στην Αργεντινή υπάρχει πιθανότητα τον Οκτώβριο να κερδίσει την προεδρία η Ακροδεξιά. Διεκδικούμε τη μνήμη σε αυτή τη χώρα που είναι από τις ελάχιστες που έβαλε μέλη της χούντας και στρατιωτικούς στη φυλακή κι ανέδειξε ιστορικές οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων με διεθνή αναγνώριση. Αλλά πάντα υπήρχε ένα κομμάτι του πληθυσμού που τασσόταν με τη δικτατορία. Και μετά την πτώση της είδαμε πολλές προσπάθειες να τους δοθεί αμνηστία, να μετατρέψουν τους θύτες σε θύματα, να αρνούνται τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν ή τους ίδιους τους αγνοούμενους και τον αριθμό τους, να αντιστρέψουν την ιστορία.

● «Οι μέρες ήταν σαν βρεγμένες πατσαβούρες στα πέλματα. Πέρασα άγριες μέρες γιατί έχασα λέξεις. Ηταν μετρημένες κι ήταν τελικά αυτές που μετρούσαν. Ο χρόνος είναι ανελέητος. Οποιος χάνει λέξεις έχει τις μέρες μετρημένες» («Αθροισμα»).

Αυτό που συμβαίνει σήμερα, όχι μόνο στην Αργεντινή αλλά σε πολλές χώρες, είναι απόρροια της «αποικιοποίησης της κοινής λογικής», όπως έγραφε σε άρθρο του ο ιδρυτής του Podemos στην Ισπανία, Πάμπλο Ιγλέσιας. Είναι μια τάση που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1980 με τον Μπερλουσκόνι στην Ιταλία: μαζί του εδραιωνόταν όχι μόνο μια άλλη βιομηχανία της ψυχαγωγίας, αλλά ένας νέος τρόπος κατανόησης της πολιτικής, της κατανάλωσης, της συμμετοχής και μαζί η κανονικοποίηση της βίας. Κι είναι πάνω σε αυτό το «μιντιακό κύμα» με τα πολλά πλοκάμια του –πολιτικά, θρησκευτικά και οικονομικά– που ήρθε να «ανέβει» η Ακροδεξιά.

● «Ερωτήσεις που κόβουν τα χέρια, καίνε το στόμα, επιπλέουν στο κουτάλι. Εγώ ανασαίνω ερωτήσεις καμωμένες από ξεραμένο αίμα. Η αϋπνία των χρωμάτων γεννά τέρατα. Τι γεννάει η χώρα των βασανιστών;» («Ξεραμένο αίμα»).

Το χειρότερο είναι πως η Ακροδεξιά στην Αργεντινή λέει ξεκάθαρα τι θα κάνει: θα καταργήσει το υπουργείο Πολιτισμού, δημόσια παιδεία, υγεία, ραδιοτηλεόραση. Ολα στην «ελεύθερη» αγορά, ακόμα και τα ανθρώπινα όργανα. Ο Χαβιέρ Μιλέι μιλά για το μίσος και ανέσυραν από τα χρονοντούλαπα του Ψυχρού Πολέμου τη θεωρία του εσωτερικού εχθρού. Αλλά ποιος είναι αυτός; Ολοι κι όλα είμαστε εν δυνάμει ύποπτοι: η τέχνη, η ποίηση, το θέατρο, η ελευθερία έκφρασης και σκέψης και ανταλλαγής ιδεών. Ξέρουμε πια και οι ψηφοφόροι δεν μπορεί να μην αναλογίζονται τι θα ακολουθήσει.

—

♦ info:
Δευτέρα 2 Οκτωβρίου, 18.30, παρουσίαση του βιβλίου του Χόρχε Μποκανέρα «Τα μάτια του λόγου» (εκδ. Τόπος), στο βιβλιοπωλείο «επί λέξει», Ακαδημίας 32, Αθήνα, με τη συμμετοχή του ποιητή, της μεταφράστριας Αγαθής Δημητρούκα, του ποιητή Ιωάννη Πανουτσόπουλου και του Κώστα Ησυχου. Την Πέμπτη 5 Οκτωβρίου, στις 19.00, στο Αμφιθέατρο 102 στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ο Χόρχε Μποκανέρα θα συμμετάσχει σε εκδήλωση με θέμα «Χιλή, Ελλάδα, Αργεντινή: 50 χρόνια από την ανατροπή του Αλιέντε, πενήντα χρόνια κοινές μνήμες», μαζί με τον Κάρλος Μαργκότα, πρόεδρο της Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα της Χιλής, και την ηθοποιό, σκηνοθέτρια και πρώην βουλεύτρια Μάνια Παπαδημητρίου.