Ενας πρίγκιπας των γραμμάτων

Το είχε πει ο ίδιος σε ανύποπτο χρόνο: «Δεν υπάρχει μεγαλύτερη μπούρδα από το “Ουδείς αναντικατάστατος”». Δεν ήξερε τότε πως μιλούσε για τον εαυτό του αυτός ο «professeur charmant» Δημήτρης Αρμάος.

Με αφορμή την έκδοση του 6ου τεύχους του περιοδικού «Νέο Πλανόδιον» που είναι αφιερωμένο στον Δημήτρη Αρμάο (σε συνεργασία με τη Ζωή Μπέλλα-Αρμάου), οι συντελεστές του περιοδικού διοργανώνουν αύριο, στο Αρχαιολογικό Μουσείο, ένα φιλολογικό μνημόσυνο και είναι μια ευκαιρία να θυμηθούμε έναν διανοούμενο που ήταν, όπως λέει ο Θανάσης Γαλανάκης ο οποίος επιμελήθηκε το αφιέρωμα, «ένας βιβλιάνθρωπος με ευρύτερα ενδιαφέροντα, ένας σημαντικός ποιητής, ένας συγγραφέας, ένας homo universalis της εποχής, μεταφραστής, φιλόλογος, δάσκαλος, τυπογράφος, σελιδοποιός, διορθωτής, επιμελητής, τα πάντα».

Γεννήθηκε στην Αμφισσα το 1959, ο πατέρας του ήταν κουμμουνιστής (έτσι έλεγε και έγραφε τη λέξη ο Αρμάος), ήταν κακός μαθητής (κάτι που άλλαξε άρδην στη συνέχεια), αλλά διάβαζε συνεχώς βιβλία. Κάποια φορά, είχε πάρει κάποια βιβλία του Γιάννη Σκαρίμπα και είπε στον βιβλιοπώλη ότι θα πάει ο πατέρας του να τα πληρώσει, όμως δεν υπήρχε η οικονομική δυνατότητα, οπότε ο νεαρός Δημήτρης τα πήγε πίσω, αλλά ο ενσυναισθητικός βιβλιοπώλης έκανε μια απίστευτη χειρονομία: όχι μόνο δεν τα δέχτηκε, αλλά του χάρισε και άλλα δύο. Αυτό ήταν ένα από τα ορόσημα της ζωής του Δημήτρη Αρμάου.

Το 1976, στο Λύκειο Ζωγράφου, γνωρίζει τη νεαρή φιλόλογο, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο σχολείο του, Ζωή Μπέλλα –ακόμα ένα ορόσημο στη ζωή του– με την οποία έζησαν μαζί 40 χρόνια. Δίδαξε ως φιλόλογος στο Αρσάκειο και σε νυχτερινά σχολεία της Αθήνας.

Ηταν βασικός συνεργάτης των εκδόσεων «Gutenberg» (οργάνωσε και επιμελήθηκε, μεταξύ άλλων, τη σειρά «Orbis Literæ»), ενώ είχε συνεργασία και με τον Καστανιώτη (όπου συνεργάστηκε με τον Κωστή Παπαγιώργη για κειμενικές και τυπογραφικές επιμέλειες φιλοσοφικών κειμένων), όπως και με τις εκδόσεις «Υψιλον/βιβλία» και «Ινδικτος» (υπεύθυνος της σειράς «Εδικτα της Ινδίκτου»). Είχε ξεκινήσει μια νέα σειρά για τον «Gutenberg», την «Aldina», και είχε διαλέξει 200 τίτλους, αλλά δεν πρόλαβε να επιμεληθεί ούτε έναν, γιατί, χτυπημένος από τον καρκίνο, «έφυγε» στις 31 Μαΐου 2015.

Λάτρης και χρήστης του πολυτονικού, δεν συμμορφώθηκε ποτέ με την απλοποίηση – το μονοτονικό. Χρησιμοποιούσε μια γλώσσα φτιαγμένη από τα ελληνικά όλων των αιώνων. Στα γραπτά του έφτιαχνε ένα μωσαϊκό της ιστορίας της γλώσσας μας, μια κιβωτό λέξεων από τα ελληνιστικά χρόνια, τα βυζαντινά, τον Σολωμό, τον Καζαντζάκη, το Ευαγγέλιο, ντοπιολαλιές κ.ά. Αφιέρωσε τη ζωή του στα βιβλία, που τα χάριζε χωρίς δεύτερη σκέψη, άναβε το επόμενο «σιγαρεττάκι» –όπως έλεγε– με την καύτρα του προηγούμενου, γελούσε με ένα γέλιο σαν ολόχαρη βροντή και είχε διαβάσει «την άμμο της θάλασσας» που λέμε λαϊκά. Στα Εξάρχεια, είχε ένα διαμέρισμα όπου έμεναν μόνο… βιβλία· χιλιάδες, ώς το ταβάνι! Καμιά φορά πήγαινε να δουλέψει εκεί και δεν τον έβλεπε το φως του ήλιου για μέρες: μελετούσε, έγραφε, διόρθωνε – «ανώφελο επιτήδευμα» χαρακτήριζε το γράψιμο.

«Ο Αρμάος υπήρξε ένα μείγμα αδιανόητης δημιουργικής ορμής, υπερ-ρομαντικής περηφάνιας, ερευνητικής τελειοθηρίας, φιλολογικής παραφοράς, τυποτεχνικής εμμονής, συγγραφικής/φιλολογικής/εκδοτικής σεμνότητας, […] επινοητής ενός μείζονος πνευματικού σχεδίου», γράφει ο Θανάσης Τριαρίδης.

«Ηταν πολύ γενναιόδωρος», λέει ο Κώστας Κουτσουρέλης, διευθυντής του περιοδικού «Νέο Πλανόδιον», «τόσο γενναιόδωρος που πολλές φορές έβαζε τα δικά του σε δεύτερη μοίρα για να βοηθήσει. Είμαστε πάμπολλοι οι άνθρωποι που του οφείλουμε πολλά: τη στοργή του πάνω από τα χειρόγραφά μας, πάντοτε μια προσεγμένη γνώμη, διατυπωμένη με ευαισθησία ακόμα και εκεί όπου είχε επιφυλάξεις. Ηταν ένας άνθρωπος χαρισματικός που το χάρισμά του το χρησιμοποιούσε για να ωφελήσει τους άλλους. […] Στη χώρα μας, την προφανή αξία, την αξία που μας φωνάζει “Κοίτα με!”, την παραβλέπουμε. Ο Αρμάος ήταν μεγάλη αξία, αλλά είχε και την υπερηφάνεια να μην την επιδεικνύει. Εκανε ανθρώπους συγγραφείς που δεν ήταν. Ηταν ένας άνθρωπος που, πριν κλείσει τα 20, είχε βγάλει ένα σύγγραμμα για μαθητές μαζί με τη Ζωή, το οποίο ακόμα το φωτοτυπούν οι φροντιστές και το μοιράζουν γιατί είναι απαράμιλλα καλό. […] Ηταν ένας άνθρωπος τραγικός. Τον διεκδικούσαν από τη μια μεριά η φιλολογία πιο υψηλού επιπέδου και από την άλλη η ποίηση. Τον έσκισαν στα δύο».

«Το περιοδικό “Νέο Πλανόδιον” έχει κάποιες “σταυροφορίες” για ορισμένες φυσιογνωμίες του νεοελληνικού πολιτισμού, όπως είναι και ο Δημήτρης Αρμάος […]. Παρουσιάζουμε το τεύχος το Σάββατο για την ανάδειξη αυτής της δουλειάς αλλά και την αποκαθήλωση της παγιωμένης αντίληψης για τον Αρμάο ότι ήταν ένας τυπογράφος, ένας επιμελητής, ένας διορθωτής. Ηταν απείρως πολλά περισσότερα», λέει ο Θανάσης Γαλανάκης.

Τα ποιήματά του δεν ήταν πάντα εύληπτα – μάλιστα, ο Δημήτρης Μαύρος γράφει ότι «Ο αναγνώστης θα χρειαστεί να ψάξει κατά μέσο όρο μία-δυο λέξεις ανά ποίημα», σχολιάζοντας την ποιητική συλλογή του Αρμάου με τίτλο «Βίαιες Ἐντυπώσεις τῶν Ἐτῶν 1975-2007: Βιβλίο στίχων» (῞Υψιλον/βιβλία, 2009): «Γυρνοβολάω σὰν ἄπευθο αἷμα/ Καὶ πλάι σ᾿ ἐτοῦτο τὸ κορίτσι ἀξήγητα/ Κλώθω ἕναν ὕπουλο καημό/ Κι ὅμως/ δὲν πάει καιρὸς ποὺ ἐγὼ ἐξατμίστηκα/ Ποὺ καλοκαίριασα καλὰ δὲν πάει καιρὸς/ Ποὺ τράβηξα ἀπὸ πάνω μου τὴν ἀνεξάντλητη ἐφηβεία/ Σὰν τὸν χιτώνα τοῦ κενταύρου».

Το 2011, μαζί με τον Γιάννη Μαμάη (τον μαΐστορα της τυπογραφίας, από τους τελευταίους του είδους) εξέδωσαν τη διδακτορική διατριβή του «Ἡ Προσφορὰ τῆς Ξεριζωμένης Καρδιᾶς: Προϊστορία καὶ Λειτουργία τοῦ Θέματος στὴν “Ἐρωφίλη” τοῦ Χορτάτση» (Gutenberg), ένα βιβλίο που σέβεται την υψηλή τυπογραφία, που «δεν πληγώνει το μάτι», όπως λέει συχνά ο Γ. Μαμάης, και που θα το ζήλευε και ο ίδιος ο Γουτεμβέργιος…

📌 Πληροφορίες: Κήπος του Μουσείου (Πατησίων 44, μπροστά από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο), 10 Δεκεμβρίου 2022, 12.00 το μεσημέρι. Την εκδήλωση θα συντονίσει ο Θανάσης Γαλανάκης και θα προλογίσει ο Κώστας Κουτσουρέλης. Για τον Δημήτρη Αρμάο θα μιλήσουν ο Γιώργος Βέης, ο Αναστάσης Βιστωνίτης και ο Θανάσης Τριαρίδης. Επίσης, θα παίξει κλασική κιθάρα ο Πτολεμαίος Αρμάος, ενώ ποιήματα και κείμενα θα διαβάσουν παλιοί μαθητές, συνεργάτες και φίλοι του Δημήτρη Αρμάου. Στο τεύχος έχουν γράψει άνθρωποι που γνώριζαν τον άνθρωπο και το έργο, όπως οι Γιώργος Κεντρωτής, Γιώργος Μπλάνας κ.ά.