Ψυχική υγεία και καπιταλισμός

Το βιβλίο του Iain Ferguson «Μαρξισμός, Πολιτική και Ψυχική Δυσφορία» κυ­κλοφορεί σε μια περίοδο που βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια πανδημία της ψυχι­κής υγείας των ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), η κατάθλιψη αυτή τη στιγμή επηρεάζει 350 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Ο Covid-19 ήρθε να πλήξει κοινωνίες ήδη ψυχοκοινωνικά και οικονομικά επιβαρυμένες, ύστερα από περισσότερα από δέκα χρόνια οικονομικής κρίσης, επιθέσεων στα δημόσια συστήματα υγείας, περικοπών και διάλυσης κοινωνικών υπηρεσιών.

Η απάντηση ενάντια σε αυτές τις επιθέσεις έρχεται από τους συλλογικούς αγώνες στα νοσοκομεία –και όχι μόνο– για περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες υγείας. Όμως ταυτόχρονα ανοίγει και η συζήτηση για την ίδια την ψυχική υγεία συνολικά μέσα στον καπιταλισμό. Η έκδοση του βιβλίου του Iain Ferguson από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο είναι μια ουσιαστική συμβολή σε αυτή τη συζήτηση.

O συγγραφέας είναι επίτιμος καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας και Κοινωνικής Πολιτικής στο University of the West of Scotland, συνιδρυτής του Social Work Action Network και συγγραφέας πολλών βιβλίων. Είναι ένας από τους εκδότες του περιοδικού Critical and Radical Social Work και μέλος του Socialist Workers Party στη Βρετανία και της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού International Socialism.

Η Δήμητρα-Δώρα Τελώνη, επίκουρη καθηγήτρια στο ΠΑΔΑ, που έκανε την επιστημονική επιμέλεια του βιβλίου, γράφει στο προλογικό σημείωμά της: «Το ζήτημα της υπεράσπισης των δομών ψυχικής υγείας και η αποφυγή περαιτέρω περικοπών αποτελεί ένα από τα κεντρικά θέματα που πραγματεύεται το βιβλίο… Ο Iain Ferguson όμως δεν μένει σε αυτό, αλλά καταφέρνει αριστοτεχνικά να συζητήσει αρκετά θέματα σ’ ένα κείμενο που ρέει».

«Το κεντρικό επιχείρημα αυτού του βιβλίου, απλά διατυπωμένο», γράφει ο Ferguson, «είναι ότι το πολιτικοοικονομικό σύστημα στο οποίο ζούμε, ο καπιταλισμός, είναι υπεύθυνο για τη γιγαντιαία εξάπλωση και σοβαρότητα των προβλημάτων ψυχικής υγείας που συναντώνται σήμερα στον κόσμο μας». O συγγραφέας κα­τ’ αρχάς τονίζει ότι το ποσοστό εμφάνι­σης προβλημάτων ψυχικής υγείας δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο μέσα στην κοινωνία. Εξαρτάται από τις τα­ξικές ανισότητες και διακρίσεις που γεννά ο ίδιος ο καπιταλισμός. Οι πιθανότητες να εμφανιστεί κάποιο πρόβλημα ψυ­χικής υγείας είναι πολύ μεγαλύτερες σε φτωχούς ανθρώπους.

Το βιβλίο διερευνά τους τρόπους με τους οποίους οι ιδέες γύρω από την τρέλα και το ίδιο το βίωμα της τρέλας έχουν εξελιχτεί μέσα στην ιστορία και έχουν διαμορφωθεί από τις εκάστοτε ταξικές σχέσεις, επικεντρώνοντας σε μια ιστορική αναδρομή και κριτική αποτίμηση αυτού που σήμερα ονομάζουμε βιοϊατρικό μοντέλο της ψυχικής υγείας. Στον αντίποδα του κυρίαρχου μοντέλου της ψυχιατρικής, που ισχυρίζεται πως η ψυχική δυσφορία είναι πρώτα και κύρια μια πάθηση του εγκεφάλου, ο Ferguson υποστηρίζει ότι η ψυχική δυσφορία έχει να κάνει κυ­ρίαρχα με τις κοινωνικές συνθήκες, με το τι συμβαίνει στις ζωές μας. Αποκαλύπτει τους ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς των συγγραφέων του DSM-ΙV (Διαγνωστι­κό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυ­χικών Διαταραχών) με τις φαρμακοβι­ομηχανίες: «Τίθεται ένα ερώτημα, για­τί η φαρμακευτική παρέμβαση είναι με διαφορά ο κύριος τρόπος αντιμετώπισης της ψυχικής δυσφορί­ας; Ένα μεγάλο μέρος της απάντησης βρίσκεται στη λακωνική παρατήρηση του Bentall: Υπάρχει χρυσός σε αυτά τα χάπια...».

Στη συνέχεια παραθέτει τα δυνα­τά σημεία αλλά και τις αδυναμίες της ψυχαναλυτικής παράδοσης και αξιολογεί τον βαθμό στον οποίο οι θεωρίες του Φρόιντ και των διαδόχων του είναι χρήσιμες στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνεται η προσωπικότητα ενός ατόμου μέσα στον καπιταλισμό. Περιγράφει επίσης τη σχέση μαρξισμού και ψυχανάλυσης, μέσα από την αντιμετώπιση που είχαν μπολσεβίκοι, όπως ο Τρότσκι, απέναντι στις ιδέες του Φρόιντ. Χαρακτηριστικό της αίγλης και των συγκλονιστικών αλλαγών που έφερε η Ρωσική Επανάσταση ήταν ότι ο ίδιος ο Φρόιντ δήλωνε: «Σε μα πε­ρίοδο που τα μεγάλα έθνη διαλαλούν ότι προσδοκούν τη σωτηρία μόνο μέ­σω της συντήρησης της χριστιανικής ευλάβειας, η επανάσταση στη Ρωσία –παρά τις δυσάρεστες πτυχές της– φαί­νεται να είναι αυτή που φέρνει το μήνυμα για ένα καλύτερο μέλλον».

Αντίστοιχα με τη μετεπαναστατική Ρωσία, οι κοινωνικοί αγώνες της δεκαετίας του 1960, όπως ο Μάης του ’68, οδήγησαν στην αμφισβήτηση συνολικά του φάσματος των κυρίαρχων ιδεών, συμπεριλαμβανομένων των αντιλήψεων για την ψυχική υγεία. Σ’ ένα επόμενο κεφάλαιο σκιαγραφούνται και συζητιούνται κριτικά οι ιδέες του κινήματος της «αντιψυχιατρικής» που εμφανίστηκαν σε διάφορες χώρες τις δεκαετίες 1960 και 1970. Στη συνέχεια το βιβλίο περιγράφει την εμφάνιση νέων ριζοσπαστικών ρευμάτων στις αρχές του 21ου αιώνα, τα οποία προσπαθούν να υπερβούν κάποιες από τις αδυναμίες και τα όρια του προηγούμενου κινήματος της «αντιψυχιατρικής», ενώ ταυτόχρονα μοιράζονται με αυτό μέρος της κριτικής του πάνω στο βιοϊατρικό μοντέλο.

Το τελευταίο κεφάλαιο προσπαθεί να ενώσει το νήμα των επιχειρημάτων που παρουσιάζονται στο υπόλοιπο βιβλίο σε μια σφαιρική μαρξιστική ανάλυση της ψυχικής υγείας και ψυχικής δυσφορίας, με κεντρικό άξονα τη θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση. Ερευνά τους τρόπους με τους οποίους η απώλεια της δύναμης και του ελέγχου των ανθρώπων πάνω στις ζωές τους, που συνεπάγεται ο καπιταλισμός, επηρεάζει τόσο την ψυχολογία τους όσο και τις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους. Παράλληλα υποστηρίζει ότι υπάρχει ισχυρή σύνδε­ση ανάμεσα στο επίπεδο της ταξικής πάλης και την εμφάνιση ψυχικών προ­βλημάτων μέσα στην κοινωνία. Η συλλογική αντίσταση απέναντι στην καταπίεση, την εκμετάλλευση και την αλλο­τρίωση μπορεί να έχει θετικό αντίκτυ­πο και στην ψυχική μας υγεία. Όταν παλεύουμε συλλογικά αντιλαμβανόμα­στε τη δύναμη που έχουμε και αμφισβητούμε την απαισιοδοξία και την αίσθηση ότι είμαστε αβοήθη­τοι και αβοήθητες.

Ο Ferguson αναζητά το είδος των παροχών και υπηρεσιών ψυχικής υγείας για τις οποίες πρέπει να παλέψουν τα κινήματα και τα εργατικά συνδικάτα στο εδώ και τώρα, αλλά, καταλήγοντας, δηλώνει ότι πρέπει να αγωνιστούμε «για έναν κόσμο που δεν υποτάσσεται στις ανάγκες του κέρδους αλλά βασίζεται στην ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών – υλικών, κοινωνικών και συναισθηματικών».

Η ελληνική έκδοση του βιβλίου (σε μετάφραση της Μυρτώς Μαργέλη) ανοίγει μια συζήτηση που είναι απαραίτητη στο εργατικό κίνημα και στην Αριστερά, τη βαθαίνει, γίνεται εργαλείο στην πάλη μας, όχι μόνο για περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες υγείας, αλλά και ενάντια σε ένα σύστημα που δίπλα στη φτώχεια, στον πόλεμο, τον ρατσισμό, τον σεξισμό, απλώνει παντού την ψυχική δυσφορία.

♦ INFO

O Iain Ferguson θα βρίσκεται στην Αθήνα για να μιλήσει για το βιβλίο του στην παρουσίαση που θα γίνει στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ (Ακαδημίας 20, 1ος όροφος) την Παρασκευή 3 Ιουνίου στις 7 μ.μ. Θα προλογίσουν η Δήμητρα-Δώρα Τελώνη, επίκ. καθηγήτρια στο ΠΑΔΑ, και ο Κώστας Πίττας από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. Τη συζήτηση θα συντονίσει η Μαρία Μπολοβίνα, κοινωνική λειτουργός στο ΨΝΑ Δρομοκαΐτειο