Το δικαίωμα στην αφήγηση

«Πιστεύω ότι η συγγραφή μάς δείχνει αυτό που θα μπορούσε να είναι διαφορετικό, αυτό που το σκληρό, κυρίαρχο βλέμμα δεν μπορεί να διακρίνει, αυτό που κάνει ανθρώπους, φαινομενικά μικρούς σε κύρος, να νιώσουν βέβαιοι για τον εαυτό τους παρά την περιφρόνηση των άλλων».

Με αυτά τα λόγια του Abdulrazak Gurnah (Νόμπελ Λογοτεχνίας 2021) ξεκίνησε την περασμένη Τετάρτη 11 Μαΐου στη Νέα Υόρκη το 18ο φεστιβάλ λογοτεχνίας PEN World Voices που διοργανώνει κάθε χρόνο το PEN America - ο οργανισμός που από το 1922 δραστηριοποιείται μεταξύ λογοτεχνίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων με σκοπό την υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου στις ΗΠΑ και διεθνώς.

Στη διάρκεια τεσσάρων ημερών, από τις 11 έως και τις 14 Μαΐου, σε 13 διαφορετικούς χώρους στο Μανχάταν αλλά και με παράλληλες εκδηλώσεις στο Λος Αντζελες, το μεγαλύτερο λογοτεχνικό φεστιβάλ της Αμερικής παρουσίασε πάνω από 80 συγγραφείς από 25 χώρες καλύπτοντας μια ευρύτατη γκάμα θεματικών, από την κλιματική αλλαγή έως τα σπορ και τους απανταχού εθνικισμούς.

Σύμφωνα με την επιμελητική ομάδα του φεστιβάλ, του πρώτου μετά τα δύο χρόνια της πανδημίας, η φετινή διοργάνωση υπηρετεί το διαχρονικό όραμα του PEN για τη συγγραφή ως εργαλείο για κοινωνική αλλαγή και συγχρόνως αναγνωρίζει την ιδιαιτερότητα της σύγχρονης, μετα-πανδημικής και πολιτικά πολωμένης εποχής μας: μας υπενθυμίζει, όπως γράφει η μεταφράστρια και ποιήτρια Eloisa Amezcua στο επιμελητικό της σημείωμα, ότι «ως συγγραφείς, ως αναγνώστες και ως κοινό, έχουμε ενεργό ρόλο στο να ορίσουμε τον κόσμο γύρω μας, να διαμορφώσουμε τους χώρους στους οποίους υπάρχουμε και να δώσουμε βήμα στις φωνές που αντιπροσωπεύουν το ποιοι είμαστε και ποιοι επιθυμούμε να γίνουμε».

Και πράγματι, παρ’ ότι το πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκαν τα πάνελ του φεστιβάλ δεν άφησε περιθώριο για έναν λόγο ρηξικέλευθο πέραν αυτών στα οποία μια φιλελεύθερη δυτική διανόηση εκ των προτέρων συμφωνεί, εν τούτοις επέτρεψε συσχετισμούς και ανταλλαγές εμπειριών μεταξύ πολύ διαφορετικών πολιτισμών σε θέματα όπως το προσφυγικό, το περιβάλλον, το σώμα και τα δικαιώματά του (αξίζει να σημειωθεί ότι η τελευταία ημέρα του φεστιβάλ συνέπεσε με μαζικές διαδηλώσεις σε ολόκληρη τη χώρα για το δικαίωμα στην έκτρωση).

Η εναρκτήρια συζήτηση ανάμεσα στον νομπελίστα Abdulrazak Gurnah (Memory of Departure Paradise, Admiring Silence, By The Sea), πρόσφυγα από τη Ζανζιβάρη στη Βρετανία, και τη Σομαλο-Βρετανή Nadifa Mohamed (Black Mamba Boy, Orchard of Lost Souls, The Fortune Men) έθεσε τον τόνο και την κυρίαρχη θεματική των επόμενων ημερών: Ποιος έχει την ανάγκη και το δικαίωμα να λέει ιστορίες; Και πώς μέσα από αυτές τις ιστορίες διαμορφώνουν τον ζωτικό τους χώρο και διεκδικούν τη θέση τους οι άνθρωποι οι «φαινομενικά μικροί σε κύρος»; Το ερώτημα αυτό τέθηκε τόσο από τη σκοπιά προσωπικών ιστοριών, όπως στην περίπτωση της πρωτοεμφανιζόμενης Fatima Daas, της οποίας το πρώτο βιβλίο (The Last One) καταπιάνεται με την εμπειρία της ενηλικίωσής της ως Αλγερινής και ομοφυλόφιλης στα προάστια του Παρισιού, όσο και από τη σκοπιά συλλογικών αφηγημάτων και εμπειριών εκρίζωσης και αποκλεισμού.

Ετσι η Deborah Taffa, αυτόχθων Αμερικανή συγγραφέας, αναφέρθηκε στην επιτακτική ανάγκη για «ανελέητη καθαρότητα» όταν μεταφέρει τις εμπειρίες της κοινότητάς της (το βιβλίο της Whiskey Tender θα κυκλοφορήσει το 2023) και αντέτεινε τη μεθοδική διείσδυση στις γλώσσες και στη γη των διαφορετικών κοινοτήτων ως το κατ’ εξοχήν εργαλείο για να αποδοθεί η περιπλοκότητα των εμπειριών τους απέναντι στην πολιτισμική ισοπέδωση που για αιώνες καλλιέργησε το δυτικό βλέμμα.

Στον αντίποδα του ερωτήματος πώς αφηγούνται όσοι τους έχει αφαιρεθεί το δικαίωμα στην αφήγηση, βρέθηκε ο Ισραηλινός συγγραφέας David Grossman (Horse Walks Into a Bar, More than I love my life), o οποίος έθεσε το ερώτημα από τη σκοπιά των κυρίαρχων αφηγημάτων, αυτών που ο ίδιος ονομάζει «legislative narratives»: πώς αναθεωρούμε τα αφηγήματα που έχουν συγκροτήσει τον πυρήνα της ύπαρξής μας (ατομικής, συλλογικής, εθνικής) και επιτρέπουμε στα αφηγήματα των «άλλων» να μεταβάλουν τις βεβαιότητές μας;

Με δεδομένη την εντυπωσιακή πολυσυλλεκτικότητα του φεστιβάλ, αξίζει να σταθεί κανείς στην παρουσίαση των δύο εκπαιδευτικών προγραμμάτων που πραγματοποιεί το PEN America και τα οποία αποτέλεσαν το πιο ζωντανό, συγκινητικό κομμάτι της διοργάνωσης: το DREAMing out loud, ένα εργαστήριο γραφής για έφηβους μετανάστες χωρίς χαρτιά, που πραγματοποιείται από το 2016 υπό την καθοδήγηση του Μεξικανού συγγραφέα Alvaro Enrigue (τα έργα των συμμετεχόντων εκδίδονται κάθε χρόνο από το PEN στον τόμο DREAMing Out Loud) και την υποτροφία Writing for Justice που από το 2018 υποστηρίζει νέους αλλά και καταξιωμένους συγγραφείς για τη συγγραφή έργων σχετικών με τις πολιτικές φυλάκισης και απονομής δικαιοσύνης (φέτος το PEN εξέδωσε το εγχειρίδιο The Sentences that Create us με τεχνικές γραφής για φυλακισμένους που θέλουν να καταγράψουν τις εμπειρίες τους).

Οι παρουσιάσεις των συμμετεχόντων στα δύο προγράμματα μας υπενθύμισαν τη γραφή ως ζωτική ανάγκη, ως ελπίδα και σκοπό (η αφήγηση του πρωτοεμφανιζόμενου Aron Pines, που δικάστηκε και φυλακίστηκε ως ενήλικος στα 17, για το πώς η γραφή ήταν η μόνη του διέξοδος στη φυλακή και πώς αποφάσισε να αναλάβει μόνος του την υπεράσπισή του αποκτώντας απρόσκοπτη πρόσβαση στην βιβλιοθήκη των φυλακών υπήρξε συγκλονιστική) αλλά κυρίως ως έμπρακτη δέσμευση -συχνά με προσωπικό ρίσκο για αυτούς τους ανθρώπους που έχουν ήδη στιγματιστεί και τραυματιστεί- προς έναν δικαιότερο κόσμο. Επιβεβαιώνοντας έτσι τα λόγια του Gurnah για τη γραφή ως«άρνηση των γενικεύσεων όλων όσοι, τόσο σίγουροι για τον εαυτό τους, μας έχουν μειώσει και περιφρονήσει».

*Ερευνήτρια, επιμελήτρια και θεατρική δημιουργός, ιδρύτρια και υπεύθυνη καλλιτεχνικού προγραμματισμού του Χώρου Τέχνης «1927» στην Κυψέλη