Μια ηθική φωνή για τη λογοτεχνία

Αλλοι τον λάτρευαν και τον θεωρούσαν κορυφαίο λογοτεχνικό κριτικό, δοκιμιογράφο, συγγραφέα και δάσκαλο, θαυμάζοντας την πολυμάθειά του και την ηθική του στάση απέναντι στην τέχνη. Αλλοι πάλι τα ίδια αυτά γνωρίσματά του τα θεωρούσαν μειονεκτήματα και την αρνητική του άποψη για τα μοντέρνα κινήματα κριτικής, από το New Criticism μέχρι τον μεταστρουκτουραλισμό και την αποδόμηση, δείγματα ξεπερασμένης και συντηρητικής σκέψης.

Ο Τζορτζ Στάινερ, όμως, που πέθανε τη Δευτέρα στο Κέμπριτζ της Αγγλίας σε ηλικία 90 χρόνων, είναι αναμφισβήτητα από τις μεγαλύτερες πνευματικές μορφές της εποχής μας και τα βιβλία του, από το πρώτο μέχρι το τελευταίο, διαβάζονται και ξαναδιαβάζονται (είναι πολυμεταφρασμένος και στα ελληνικά). Εγραψε για ένα τεράστιο εύρος θεμάτων, από την τραγωδία (το βιβλίο του «Ο θάνατος της τραγωδίας» είναι από τις κορυφές του έργου του), τη φιλοσοφία και τη γλώσσα μέχρι τη μετάφραση. Και δίδαξε στα μεγαλύτερα Πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ευρώπης -κάτοικος Αγγλίας για πάνω από πενήντα χρόνια, Fellow στο Κολέγιο Τσόρτσιλ.

Πάντα, όπως έλεγε, κινητήρια δύναμη των γραπτών του ήταν η ανάγκη να κατανοήσει τι νόημα έχει ο πολιτισμός σε μια εποχή γεμάτη αγριότητες. «H συνείδησή μου κατέχεται από μια έμμονη ιδέα: την έκρηξη της βαρβαρότητας στη σύγχρονη Ευρώπη, τη μαζική δολοφονία των Εβραίων και την καταστροφή που προκάλεσαν ο ναζισμός και ο σταλινισμός». Ενώ είναι διάσημη η φράση του: «Σήμερα ξέρουμε ότι ένας άνθρωπος μπορεί να διαβάζει Γκέτε ή Ρίλκε το βράδυ, να παίζει Μπαχ και Σούμπερτ και να πηγαίνει το πρωί για δουλειά στο Αουσβιτς», αλλά και η ομολογία του, «όλη μου η ζωή κυλούσε ανάμεσα στον θάνατο, τη μνήμη και το Ολοκαύτωμα».

Εβραίος της Βιέννης, γεννήθηκε το 1929 στη Γαλλία, στο Παρίσι, όπου είχαν καταφύγει οι εύποροι μεγαλοαστοί γονείς του για να ξεφύγουν από την απειλή του αντισημιτισμού και ναζισμού. Μεγάλωσε με τρεις γλώσσες (γαλλικά, γερμανικά, αγγλικά), ενώ σε ηλικία 6 χρόνων διάβαζε την «Ιλιάδα» στο πρωτότυπο διδαγμένος από τον πατέρα του. Το 1940 η οικογένεια μετακινήθηκε στις ΗΠΑ και έτσι έγινε το ένα από τα δύο μόνο Εβραιόπουλα της τάξης του, στο Lycee Janson-de-Sailly του Παρισιού, που επέζησε του Ολοκαυτώματος.

Σπούδασε Λογοτεχνία, Μαθηματικά και Φυσική στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου (αφού απέρριψε προσφορά από το Γέιλ, γιατί θεωρούσε ότι περιφρονούσε τους Εβραίους), έκανε μάστερ στο Χάρβαρντ και πήγε με υποτροφία στην Οξφόρδη, όπου όμως η διατριβή του για διδακτορικό με θέμα «Ο θάνατος της τραγωδίας», μια μελέτη της λογοτεχνίας από την αρχαία Ελλάδα έως τα μέσα του 20ού αιώνα, αρχικά απορρίφθηκε -είναι το περίφημο βιβλίο του, που εκδόθηκε αργότερα από τον Faber and Faber. Το πρώτο, όμως, έργο του, αυτό που αμέσως τον καθιέρωσε, είναι το «Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι» (1960), μια μελέτη των διαφορετικών ιδεών των δύο μεγάλων Ρώσων συγγραφέων.

Εκτός από τα δοκίμια έγραψε και λίγη λογοτεχνία, όπως τη νουβέλα «The Portage to San Cristobal of A.H.», όπου τα αρχικά αναφέρονται στον Αδόλφο Χίτλερ, ο οποίος, τριάντα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ζει κρυμμένος στη ζούγκλα του Αμαζονίου. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει και η αυτοβιογραφία του με τίτλο «Errata» (εκδ. Scripta). Εχουν μεταφραστεί ακόμα στα ελληνικά τα έργα του «Ο θάνατος της τραγωδίας», «Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι» , «Επανεξετάζοντας την τραγωδία», «Περί λόγου, τέχνης και ζωής», «Τα μαθήματα των δασκάλων», «Η σιωπή και ο ποιητής», «Χάιντεγκερ» κ.ά.

To 2008, πάντως, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις η άποψή του ότι ο ρατσισμός είναι έμφυτος στον άνθρωπο. «Ολοι μας, ακόμα και τα παιδιά μας, για να διατηρήσουμε την άνεσή μας, έχουμε πολλές μαύρες περιοχές, λίγο να ξύσεις κάτω από την επιφάνεια θα τις βρεις. Μην το ξεχνάμε», είπε από το Κέμπριτζ όπου βρισκόταν. «Είναι πολύ εύκολο να κάθεσαι εδώ, σ’ αυτό το δωμάτιο και να λες “φρικτός ο ρατσισμός”. Ρωτήστε με, όμως, το ίδιο όταν μια οικογένεια από την Τζαμάικα μετακομίσει στο διπλανό σπίτι με έξι παιδιά και βάζει ρέγγε και ροκ όλη μέρα. Ρωτήστε με τότε!».