Πέτερ Χάντκε και Ολγκα Τοκάρτσουκ εξομολογούνται

Ο Πέτερ Χάντκε διάβασε μεγάλα αποσπάσματα από έργα του και διηγήθηκε τουλάχιστον τρεις συγκινητικές ιστορίες που είχε ακούσει παιδί από τη μητέρα του και αφορούσαν τη ζωή της οικογένειάς της στο χωριό Στάρα Βας της Σλοβενίας αλλά και τη γύρω περιοχή. Περιστατικά που, όπως είπε, έχουν εμφανιστεί με διάφορες μορφές στα βιβλία του.

Χρησιμοποιώντας συχνά λέξεις στα σλοβενικά (αν και μίλησε στα γερμανικά), διάβασε και ένα ολόκληρο τροπάριο για την Παναγία, όπως το άκουγε μικρός στις σλοβενικές-σλαβικές θρησκευτικές λιτανείες που παρακολουθούσε στο Στάρα Βας. Γιατί αυτές είναι, όπως είπε, τα πρώτα πράγματα που τον συγκίνησαν και τον σημάδεψαν πριν ακόμα και από την τέχνη. «Αυτές οι μονότονες και συγχρόνως τόσο μελωδικές επικλήσεις προς τον ουρανό ακόμα με ταράζουν και μου δίνουν ζωή στα 77 μου χρόνια» είπε.

Και μετά ήρθαν για να τον κάνουν συγγραφέα οι ιστορίες της μαμάς του και τα έργα τέχνης, όχι μόνο βιβλία, αλλά και ζωγραφική, ταινίες (κυρίως του Τζον Φορντ και του Γιασουχίρο Οζου) και τραγούδια (του Τζόνι Κας και του Λέοναρντ Κοέν). Και σαν να έγραφε ακόμα ένα βιβλίο εκείνη τη στιγμή, μπροστά στους επίσημους προσκεκλημένους της Σουηδικής Ακαδημίας, ο Πέτερ Χάντκε έκλεισε τον τόσο ιδιαίτερο λόγο του στέλνοντας χαιρετίσματα σε δύο ανθρώπους που δεν ονόμασε, δεν ξέρει πού βρίσκονται.

Στον μπόντι γκαρντ που, ένα βράδυ σε ένα μπαρ κοντά στο λιμάνι του Οσλο, του διάβασε μερικά τρυφερά ερωτικά ποιήματα, αποθηκευμένα στο κινητό του. Και σε έναν νεαρό, σχεδόν παιδί, που συνάντησε αργά κάποια παγωμένα μεσάνυχτα έξω από την προθήκη ενός βιβλιοπωλείου, πάλι του Οσλο. «Κοίτα, το πρώτο μου βιβλίο!» είπε στον Χάντκε. «Σήμερα κυκλοφόρησε! Η πρώτη του μέρα». «Ηταν τόσο ευτυχισμένος, όπως μόνο ένα παιδί μπορεί να είναι. Και η χαρά που εξέπεμπε αυτός ο συγγραφέας, αυτός ο δημιουργός, με ζεσταίνει ακόμα. Μακάρι να μη σβήσει ποτέ».

Η Ολγκα Τοκάρτσουκ με τη σειρά της, αν και αναφέρθηκε κι αυτή στο πόσο την επηρέασε η μητέρα της, είχε μια πολύ μακρύτερη και δοκιμιακή ομιλία να βγάλει. Που είχε μέσα της τα πάντα, πολιτική, οικολογία, ιστορία, τέχνη, μυθολογία. «Κάτι κακό συμβαίνει με τον κόσμο» είπε. «Σήμερα αυτό το αίσθημα, που κάποτε ήταν προνόμιο μόνο των νευρωτικών ποιητών, είναι σαν μια επιδημία έλλειψης ερμηνείας, μια μορφή ανησυχίας, που στάζει από παντού». Και η λογοτεχνία είναι μία από τις ελάχιστες σφαίρες που μπορεί να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τον κόσμο. «Μόνο αυτή είναι ικανή να μας επιτρέψει να πάμε βαθιά στη ζωή ενός άλλου ανθρώπου, να καταλάβουμε τη λογική του, να μοιραστούμε τα αισθήματά του και να νιώσουμε τη μοίρα του».

Να τος ο «τρυφερός αφηγητής» της Πολωνέζας, αυτός που έδωσε και τον τίτλο στη διάλεξή της -ο Χάντκε είχε αφήσει τον δικό του άτιτλο. «Η λογοτεχνία είναι χτισμένη πάνω στην τρυφερότητα προς κάθε άλλο ανθρώπινο ον, πέρα από τον εαυτό μας» εξήγησε. «Χάρη σ’ αυτό το θαυμαστό εργαλείο οι εμπειρίες μας μπορούν να ταξιδέψουν μέσα στον χρόνο, να φτάσουν αυτούς που δεν έχουν ακόμα γεννηθεί, αλλά που κάποια μέρα θα στραφούν σ’ αυτά που θα έχουμε γράψει, τις ιστορίες που είπαμε για τους εαυτούς μας και τον κόσμο. Ιδέα δεν έχω πώς θα είναι οι ζωές τους και συχνά τις σκέφτομαι με ντροπή και ενοχές».

Γιατί η Ολγκα Τοκάρτσουκ δεν θεωρεί ότι «η κλιματική έκτακτη ανάγκη ή η πολιτική κρίση μέσα στις οποίες η ανθρωπότητα προσπαθεί σήμερα να βρει τον δρόμο της είναι μια στροφή της τύχης και του πεπρωμένου μας, αλλά αποτέλεσμα οικονομικών, κοινωνικών και θρησκευτικών αποφάσεων. «Η απληστία, η αποτυχία μας να σεβαστούμε τη φύση, ο εγωισμός, η έλλειψη φαντασίας, ο χωρίς τέλος ανταγωνισμός και η έλλειψη υπευθυνότητας, κατάντησαν τον κόσμο ένα αντικείμενο που μπορεί να κοπεί σε κομμάτια, να καταναλωθεί, να καταστραφεί. Γι’ αυτό κι εγώ πιστεύω ότι πρέπει να διηγούμαι ιστορίες σαν να ήταν ο κόσμος μια ζωντανή, μοναδική οντότητα, που συνεχώς σχηματίζεται μπροστά στα μάτια μας και σαν να είμαστε εμείς ένα μικρό και την ίδια στιγμή πανίσχυρο κομμάτι του».

Ετσι, θριαμβικά και με αισιοδοξία, τελείωσε τη διάλεξη της. Είχε όμως φροντίσει να εκθέσει ειλικρινά τις προσωπικές αγωνίες της για το πώς γράφει κανείς σήμερα λογοτεχνία και πώς τη διαβάζει. Για τον ολοένα μικρότερο ρόλο της, την «περιθωριοποίησή της» στην κοινωνία του ίντερνετ και της πληροφόρησης, αλλά και των ίδιων των βιβλιοπωλείων που είναι γεμάτα με «προσωπικές ιστορίες» και «είδη». Η αυτοκρατορία των πρώτων μάς έχει μετατρέψει», είπε, «σε μια χορωδία από σολίστ, φωνές που η μία ανταγωνίζεται την άλλη», ενώ «τα συγγραφικά “εγώ” σπανίως εγγυώνται την παγκοσμιότητα που κάποτε πρόσφεραν οι μύθοι και οι παραβολές». Με τη σειρά τους τα λογοτεχνικά είδη, αποτέλεσμα κυρίως της «αντιμετώπισης της λογοτεχνίας ως προϊόντος σύμφωνα με τις πρακτικές του σύγχρονου καπιταλισμού», οδηγούν στον περιορισμό της συγγραφικής ελευθερίας, σε απροθυμία για πειραματισμό.

Από κοντά και το ίντερνετ, που ενώ ξεκίνησε σαν «όνειρο» για επικοινωνία και πληροφόρηση, κατάντησε μια «απογοήτευση». «Αντί να ακούσουμε την αρμονία του κόσμου, ακούσαμε μια κακοφωνία ήχων, ανυπόφορα παράσιτα μέσα από τα οποία προσπαθούμε απελπισμένοι να ανιχνεύσουμε μια πιο ήρεμη μελωδία». Μόνο για τις τηλεοπτικές σειρές είχε έναν καλό λόγο να πει, αφού πιστεύει ότι «αυτή η μορφή διήγησης είναι ίσως σήμερα η μόνη που ψάχνει μια καινούργια φόρμα για την αφήγηση του αύριο, για να διαμορφωθεί ένας τρόπος ιστορίας που να ταιριάζει στη νέα μας πραγματικότητα».

Από τη μεριά της κήρυξε και από τη Στοκχόλμη έναν «επαναπροσδιορισμό του ρεαλισμού», αφού η ανάγκη γι’ αυτόν υπηρετείται από τα μίντια, τα κοινωνικά δίκτυα και το ίντερνετ. «Αυτό που «αναπόφευκτα» βρίσκεται μπροστά μας είναι «ένα είδος νεο-σουρεαλισμού που δεν θα φοβάται το παράδοξο και θα πηγαίνει κόντρα στο ρεύμα, που θα εμπνέεται από τις νέες επιστημονικές θεωρίες και θα έχει συνεχείς αναφορές στους μύθους και όλα όσα έχει δημιουργήσει η ανθρώπινη φαντασία» κατέληξε.