Οκτώ πρόσωπα του παιδικού βιβλίου, έξι συγγραφείς και δύο εικονογράφοι, χαρτογραφούν το πολυφωνικό και εξαιρετικά δυναμικό αυτό κομμάτι της βιβλιαγοράς. Και όχι μόνο. Αλλά και θεμέλιο πνευματικό με πολλές συνδηλώσεις. Καθώς οι μικροί βιβλιόφιλοι, το παιδικό και εφηβικό αναγνωστικό κοινό είναι αυτό που προετοιμάζει και προεκτείνει, απρόσκοπτα ή όχι, όλη την αναγνωστική αλυσίδα προς το ενήλικο βιβλίο.
Εξι σημαντικοί συγγραφείς (μιας ανοιχτής εκφραστικής και ηλικιακής κλίμακας), κάποιοι εκ των οποίων μιλούν και με την ιδιότητα του κριτικού παιδικής λογοτεχνίας, δασκάλου δημιουργικής γραφής παιδικού βιβλίου, εμψυχωτή παιδικής ανάγνωσης, αλλά και δύο σημαντικές εικονογράφοι παιδικής λογοτεχνίας φωτίζουν, καθένας από τη σκοπιά του, προτεραιότητες, προσδοκίες, αλλά και ανησυχίες, αδράνειες ή παραλείψεις που αποτυπώνονται στον κόσμο της παιδικής λογοτεχνίας.
Ας γιορτάσουμε, λοιπόν, τα φετινά γενέθλια του Χανς Κρίστιαν Αντερσεν (2 Απριλίου 1805), επιστρέφοντας στην αξιακή αναγνώριση του μικρού αναγνώστη ως ενός σπάνιου, ενός εκστατικού αναγνωστικού βλέμματος, μέσα από απαιτητικές και απολαυστικές εικόνες και γραφές. Παράλληλα, η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου ας γίνει πεδίο αναστοχασμού, συνεννόησης και ομαλής λειτουργίας ανάμεσα σε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και χώρους.
Η νέα εκδοτική πρόταση αφορά τα graphic novels
Της ΜΑΡΙΖΑΣ ΝΤΕΚΑΣΤΡΟ
Ο αριθμός των τίτλων που κυκλοφόρησαν το τελευταίο έτος, καθώς και η δραστηριοποίηση, εν μέσω κρίσης, νέων επιχειρήσεων που εκδίδουν μικρό αριθμό προσεκτικά επιλεγμένων βιβλίων, επιβεβαιώνουν ότι το παιδικό βιβλίο εξακολουθεί να κατέχει σημαντικό ποσοστό στην αγορά του βιβλίου.
Το ελληνικό νεανικό μυθιστόρημα έχει κάνει άλματα. Ξεφεύγει θεματολογικά από την κοινοτοπία, τον διδακτισμό και την ηθικοπλαστικότητα των παλαιότερων ετών και εφαρμόζει νέα είδη γραφής.
Το αμιγές βιβλίο γνώσεων έχει υποχωρήσει, κυρίως επειδή η παραγωγή είναι ακριβή και η προώθησή του δύσκολη, με αποτέλεσμα στα λογοτεχνικά βιβλία να εγκιβωτίζονται συχνά γνωστικά θέματα υποκαθιστώντας τα βιβλία γνώσεων.
Φυτώριο νέων δημιουργών αποτελούν τα εικονογραφημένα βιβλία και τα μυθιστορήματα για τις μικρές ηλικίες. Οσον αφορά τα κείμενα, ο διδακτισμός είναι ακόμα παρών παρά τις δηλώσεις περί του εναντίου.
Η νέα εκδοτική πρόταση αφορά τα graphic novels, ελληνικά/μεταφρασμένα, με θέματα κοινωνικά και ιστορικά.
Τα μεταφρασμένα παιδικά βιβλία που εκδίδονται στην Ελλάδα είναι συνήθως υψηλής αισθητικής, πρωτότυπα, με ενδιαφέρον περιεχόμενο. Μας δίνουν λοιπόν μια ιδέα για τις διεθνείς τάσεις στην εικονογράφηση και τη θεματολογία.
Το γεγονός ότι ελάχιστα ελληνικά παιδικά βιβλία βγαίνουν στο εξωτερικό οφείλεται ενδεχομένως στο ότι είναι ελληνοκεντρικά χωρίς διεθνή εμβέλεια και στην έλλειψη κρατικής πολιτικής προώθησης και επιδότησης μεταφράσεων.
● Τελευταίο βιβλίο της Μ. Ντεκάστρο είναι το «Ενας κόσμος σε κίνηση» (Καλειδοσκόπιο, 2017).
Αν τελειώσουν τα όνειρα, θα τελειώσουν όλα
Της ΜΑΡΙΑΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ
Πάντα σκεφτόμουνα με ιστορίες. Κι αν ζούσα μία, κρατούσα τις άλλες χίλιες μόνο για μένα. Ολες οι ιστορίες ξεκινούν από το «μια φορά κι έναν καιρό», δεν μ' απασχολεί σε τι ηλικίες απευθύνομαι, με απασχολεί μόνο η ιστορία, να βρω έναν τρόπο να την πω όσο καλύτερα μπορώ. Κάποτε φίλοι μού εύχονταν να γράψω κάποτε για μεγάλους.
Είναι καιρός που δεν το ακούω πια. Δεν άλλαξα φίλους. Εύχομαι να άλλαξε η άποψη για την παιδική λογοτεχνία. Πιστεύω στα βιβλία που ταξιδεύουν, στα βιβλία που ανοίγουν πόρτες και παράθυρα. Δεν πιστεύω σε μια διδακτική, στοχευμένη, απλουστευτική, «αθώα» λογοτεχνία για παιδιά.
Οταν γράφω για παιδιά δεν έχω στο μυαλό μου ποτέ ότι απευθύνομαι σ' ένα πιο αφελές κοινό αλλά σε κάποιους που έχουν αποθέματα ηρωισμού, δικαιοσύνης, σε κάποιους που θεωρούν ότι είναι χρέος τους να βρούνε το μονοπάτι που θα τους βγάλει από τον λαβύρινθο.
Τα παιδιά πιστεύουν ακόμα στην ουτοπία και ότι αξίζει τον κόπο να πολεμήσουν γι' αυτό. Και μένα μ' αρέσει να βαδίζω μαζί τους. Είναι ο μόνος τρόπος για να διαχειριστώ την καθημερινότητα και να απαλύνω την ντροπή μου για όλα αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο και μας βρίσκουν στον καναπέ μας. Κοιτάω τον κόσμο μέσα από τα δικά τους μάτια και σκέφτομαι ότι έχουν δίκιο. Αν τελειώσουν τα όνειρα, θα τελειώσουν όλα. Κι εγώ για να ξυπνήσω αύριο θέλω να ελπίζω ότι κάπου υπάρχει μια μικρή πόρτα που οδηγεί σ' έναν καλύτερο κόσμο.
● Τελευταίο βιβλίο της Μ. Παπαγιάννη είναι «Είχε απ’ όλα και είχε πολλά» (Πατάκης, 2017).
Εντυποι παιδονόμοι
Του ΓΙΩΡΓΟΥ Κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ
Ενα φάντασμα πλανιέται πάνω από το παιδικό βιβλίο. Είναι το φάντασμα της χειραγώγησης και του συγκαλυμμένου διδακτισμού. Δυστυχώς, παρότι οι περισσότεροι συγγραφείς δηλώνουμε πολέμιοι των παραπάνω εννοιών, αυτές τελικά ζουν και βασιλεύουν. Ετσι, κυκλοφορούν κάθε χρόνο δεκάδες ή και εκατοντάδες βιβλία που καταπιάνονται μηχανιστικά μ’ ένα θέμα πασχίζοντας να αρθρώσουν συγκεκριμένα μηνύματα και να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το μόνο όμως που καταφέρνουν είναι να γίνουν έντυποι παιδονόμοι και να στενεύουν τους ορίζοντες. Οχι τυχαία, όταν τα παιδιά μεγαλώνουν και ξεφεύγουν από την καταναγκαστική φιλαναγνωσία, παύουν συνήθως να ασχολούνται με το άθλημα.
Προσπαθώ πάντα να θυμάμαι το εξής: ένα βιβλίο οφείλει να είναι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, συναρπαστικό. Οφείλει ακόμα να είναι λογοτεχνικά απαιτητικό και πολυεπίπεδο. Να συνομιλεί με την εποχή του και να μη χαϊδεύει τα αυτιά του αναγνώστη. Ούτε και να του κουνάει το δάχτυλο. Το γεγονός ότι το κοινό στο οποίο βασικά απευθύνεται δεν έχει ακόμη φτάσει στην πλήρη αναγνωστική ωριμότητα, δεν πρέπει να μας φοβίζει. Τα παιδιά, άλλωστε, αντισταθμίζουν την έλλειψη εμπειρίας με ένα ανόθευτο, πανίσχυρο ένστικτο. Αποζητούν δε ό,τι ακριβώς και εμείς, οι ενήλικοι αναγνώστες: την απόλαυση της ανάγνωσης. Είναι άδικο να τους τη στερούμε.
● Τελευταίο βιβλίο του Γιώργου Κ. Παναγιωτάκη είναι η «Λέσχη Αλλόκοτων Πλασμάτων, Βιβλίο 1: Το μυστικό καταφύγιο/ Βιβλίο 2: Οταν ήρθαν για εμένα» (Πατάκης, 2017).
Και θα νικήσει!
Του AΝΤΩΝΗ ΠΑΠΑΘΕΟΔΟΥΛΟΥ
Πιστεύω ότι το παιδικό βιβλίο μπορεί στ’ αλήθεια να χτίσει έναν καλύτερο κόσμο. Κι αυτή του η δύναμη είναι που το καθιστά όλο και πιο αναγκαίο, όλο και πιο επίκαιρο. Ο τρόπος του βιβλίου όμως θέλει χρόνο. Γι’ αυτό κι όποτε ο κόσμος πισωγυρίζει με ταχύτητα σε κάποια θέματα, ανησυχώ για το πόσο αποτελεσματικό μπορεί να είναι. Το παιδικό βιβλίο δεν απειλείται. Ζορίζεται όμως.
Από πολιτικούς και πολιτικές που αδιαφορούν ή που, στην καλύτερη περίπτωση, το αντιμετωπίζουν σαν ένα χαριτωμένο χόμπι κάποιων ρομαντικών, από επιχειρηματίες που το βλέπουν μόνο ως εμπόρευμα κι από δημιουργούς που του φέρονται σαν να είναι είδος πανεύκολο για αναγνώστες δίχως απαιτήσεις. Εχει όμως και σπουδαίους συμμάχους στον αγώνα του.
Αναγνώστες, εθελοντές και επαγγελματίες του βιβλίου, δασκάλους, κριτικούς, εκδότες που -στη συντριπτική τους πλειονότητα στη χώρα- συνεχίζουν να επενδύουν στην ουσία ξεπερνώντας κάθε απογοητευτική συνθήκη από αγάπη για το βιβλίο και μόνο. Και δημιουργούς που τιμούν το παιδί ως τον πιο απαιτητικό αναγνώστη και το εύπλαστο της ηλικίας και της αισθητικής του ως τη σπουδαιότερη ευθύνη. Και θα νικήσει!
● Τελευταίο βιβλίο του Α. Παπαθεοδούλου είναι «Στα κύματα της Ελλης» (Παπαδόπουλος, 2018)
Ερωτήματα, φαντασία, ιδέες, ειλικρίνεια
Του ΠΑΝΟΥ ΤΣΕΡΟΛΑ
Πλούσια παραγωγή, ωραίες και φροντισμένες εκδόσεις, αξιοπρόσεκτοι τίτλοι, μεγάλη γκάμα συγγραφέων: αυτή είναι η μια πλευρά της ελληνικής εκδοτικής παραγωγής στην παιδική/εφηβική λογοτεχνία. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν και ευδιάκριτες ανισότητες, όπως η δυσαναλογία τίτλων στο αμιγώς εφηβικό, η ενίοτε εύκολη ροπή προς τον διδακτισμό, η «ατολμία» στο να κυκλοφορήσουν βιβλία «είδους» (βλ. φαντασία, τρόμος κ.λπ.) και μια κάποια επιμονή σε ίσως «πολυφορεμένα» θέματα και φόρμες.
Η γλώσσα, τα θέματα και φυσικά η «καρδιά», που είναι πάντα η ιστορία, συνθέτουν μια εμπειρία ανάγνωσης που φέρνει την εκπαίδευση, το συναίσθημα και το παιχνίδι σε μια αδιαχώριστη ενότητα. Οπως δηλαδή θα έπρεπε να είναι. Μια σειρά από εμπορικούς κανόνες αφορούν μάλλον περισσότερο τους ενήλικες παρά τα παιδιά: από την αναγραφή της ηλικίας μέχρι την όποια «επικαιρότητα» του βιβλίου σε κάποιο θέμα της εποχής (το τάδε μιλάει για τη διαφορετικότητα, το δείνα μιλάει για το περιβάλλον κοκ).
Το παιδικό/εφηβικό βιβλίο σπάει σιγά σιγά την ταμπέλα τού αορίστως «εξωσχολικού» και διεκδικεί τη θέση του στη διαμόρφωση της κουλτούρας και της παιδείας. Δεν έχει ρόλο ούτε να διδάξει, ούτε να πατρονάρει, ούτε να προσφέρει έτοιμες απαντήσεις. Βρίσκεται εκεί για να γεννήσει ερωτήματα, να ενεργοποιήσει μια ανεξάντλητη φαντασία και να επικοινωνήσει ιδέες με ευρηματικότητα αλλά και ειλικρίνεια.
● Τελευταίο βιβλίο του Π. Τσερόλα είναι «Λόκι: η απόπειρα δολοφονίας μιας δολοφόνου φάλαινας» (Κέδρος, 2017)
Η κρίση λειτούργησε ευεργετικά
Της ΙΡΙΔΟΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ
Το παιδικό βιβλίο, που μια δεκαετία πριν στέγαζε ιδέες συγγραφέων και «συγγραφέων», με αποτέλεσμα μια τεράστια αναγνωστική ποικιλία, συχνά με θολό περιεχόμενο.
Το παιδικό βιβλίο, που μια δεκαετία μετά πλήττεται από την οικονομική δυσπραγία, όπως και πολλά άλλα αντικείμενα ή μάλλον πιο σωστά όλα τα αντικείμενα στον ελληνικό χώρο.
Ομως αυτό το παιδικό βιβλίο, το τωρινό, δείχνει πιο υγιές από ποτέ θεωρώ εγώ. Γιατί ο κόσμος του βιβλίου, οι άνθρωποι που το υπηρετούν -όσοι στέκονται ακόμη κι όσοι καινούργιοι αποφασίζουν να επενδύσουν σ' αυτό- είναι πιο διαβασμένοι, πιο υποψιασμένοι. Αντί λοιπόν να εκδοθούν χίλιοι τίτλοι, θα εκδοθούν εκατό. Αλλά αυτοί οι εκατό θα είναι αξιόλογοι και ουσιαστικοί.
Η κρίση έβαλε αυτό το φίλτρο και λειτούργησε ευεργετικά για την ποιότητα του ελληνικού παιδικού βιβλίου. Το μόνο που μένει είναι η Πολιτεία να βάλει ένα χεράκι και να βοηθήσει αυτούς που καταφέρνουν και στέκονται. Κυρίως να πάψει να τους βάζει εμπόδια και τρικλοποδιές.
● Τελευταίο βιβλίο που εικονογράφησε η Ιρ. Σαμαρτζή: «Στα κύματα της Ελλης», κείμενο του Αντ. Παπαθεοδούλου (εκδ. Παπαδόπουλος, 2018).
Η βιβλιοπαραγωγή δεν αρκεί για να δημιουργήσουμε σταθερούς αναγνώστες
Της ΕΛΕΝΗΣ ΣΒΟΡΩΝΟΥ
Ποτέ άλλοτε ίσως δεν είχαμε τόσο πλούσια παραγωγή παιδικού και εφηβικού βιβλίου. Ελληνική και μεταφρασμένη λογοτεχνία για παιδιά γνωρίζουν μεγάλη άνθηση. Σημαίνει άραγε πως έχουμε και περισσότερους νεαρούς αναγνώστες; Και, άρα, μελλοντικά περισσότερους ενήλικες αναγνώστες; Αμφίβολο. Σοβαρές μελέτες για τις αναγνωστικές τάσεις στον χώρο του παιδικού και εφηβικού βιβλίου και συγκριτικά στοιχεία που να εκτείνονται σε βάθος χρόνου δεν έχουμε.
Πάντως είναι γεγονός πως μόνη της η βιβλιοπαραγωγή δεν αρκεί για να δημιουργήσουμε σταθερούς αναγνώστες. Θεσμοί όπως οι παιδικές και εφηβικές βιβλιοθήκες, προγράμματα φιλαναγνωσίας στα σχολεία, σωστά σχεδιασμένα και στοχοθετημένα, λέσχες ανάγνωσης, «μαραθώνιοι» με φαντασία μπορούν να πλαισιώσουν σωστά την προσπάθεια. Για να προσφέρουμε τη δυνατότητα στους νεαρούς αναγνώστες να βρούνε τον δρόμο τους στον λαβύρινθο των νέων και παλαιών εκδόσεων.
Από πλευράς θεματολογίας της σύγχρονης παραγωγής θα σημείωνα την τάση του αστυνομικού, εντός και εκτός εισαγωγικών, που επικρατεί στα βιβλία για τη μεσαία ηλικία. Πραγματική ή προσχηματική, η αστυνομική πλοκή προσφέρεται για χειρισμό πλήθους θεμάτων.
Η μυθολογία και η Ιστορία αλλά και επίκαιρα θέματα όπως το προσφυγικό και πάσης μορφής διαφορετικότητα φαίνεται πως εξακολουθούν να είναι τα αγαπημένα πεδία από όπου αντλούν έμπνευση οι Ελληνες δημιουργοί. Φυσικές επιστήμες, βιβλία φαντασίας και βιογραφίες, που απαντούν στην ξένη αντίστοιχη λογοτεχνία, εκπροσωπούνται λιγότερο στην καθ’ ημάς παραγωγή.
● Τελευταίο βιβλίο της Ελ. Σβορώνου είναι ο «Πράσινος πυρετός» (εκδ. Πατάκη, 2017)
Το μελανό σημείο
Της ΝΤΑΝΙΕΛΑΣ ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΗ
Κατ' αρχήν θα ήθελα να επισημάνω ότι παρ’ όλες τις αντίξοες συνθήκες που βιώνει η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, κατ' εμέ η ποιότητα του παιδικού βιβλίου έχει ανέβει πολύ σε όλα τα επίπεδα.
Πεποίθησή μου είναι ότι τα παιδικά βιβλία δεν προσφέρουν μόνο ψυχαγωγία, αλλά κι έναν πολύ ασφαλή και τρυφερό τρόπο να μιλήσουμε για τις (συνήθως) σκληρές πραγματικότητες της ζωής στα παιδιά. Θεωρώ ότι είναι προτιμότερο να τα μάθουμε να τις διαχειρίζονται θετικά από το να πιστεύουν σ’ ένα μόνιμο αίσιο τέλος σ’ ό,τι κι αν συμβαίνει.
Προσωπικά, συνήθως, επιλέγω να εικονογραφήσω κείμενα κοινωνικού χαρακτήρα, όσο φυσικά είναι αυτό δυνατόν, διότι όπως σε όλους τους επαγγελματικούς χώρους, έτσι και στην εικονογράφηση οι αμοιβές έχουν μειωθεί σημαντικά, οπότε η δυνατότητα της επιλογής κειμένων που θεωρούμε αξιόλογα ή που μας ταιριάζουν περισσότερο, ελαχιστοποιείται.
Αυτό είναι και το κυρίως μελανό σημείο που επηρεάζει όλους όσοι εμπλέκονται στη δημιουργία παιδικού βιβλίου καθώς εγκυμονεί συνεχώς τον κίνδυνο η εμπορικότητα να υπερισχύσει της ποιότητας.
● Τελευταίο βιβλίο που εικονογράφησε η Ντ. Σταματιάδη είναι το «Παραμύθια με καρπούζι», κείμενο της Ιωάννας Μπαμπέτα (πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδ. Μεταίχμιο).
