Η εικαστική «χορογραφία» ενός ζευγαριού

«Θέλω να είμαι σαν νεογέννητο, να μη γνωρίζω τίποτα για την Ευρώπη, να αγνοώ τους ποιητές και τις μόδες, σχεδόν ένας πρωτόγονος». Πάουλ Κλέε.

Δύο ζωγράφοι. Μία γυναίκα και ένας άνδρας. Νέοι όχι μόνο και τόσο για την ηλικία τους όσο για την τόλμη τους που δεν καταδέχεται την έπαρση. Τα έργα τους αποκαλύπτουν τον διάλογο τέχνης και ζωής που τους ενώνει, χωρίς να παγιδεύεται στην αντανάκλαση ή την απομίμηση. Προσωπεία του Γιάννου Ντανάκου που καλύπτουν τα πρόσωπα για να αποκαλύψουν το δραματικό βάθος τους. Σώματα της Μάρως Ζαχαρογιάννη που υπερβαίνουν την ανατομία, χωρίς να την απαρνούνται, για να δράσουν οδηγητικά σε έναν απελευθερωτικό χορό. Χρώματα που συνομιλούν αλλά διαφέρουν, καθώς οι τολμηρές αρμονίες τους είναι κάποτε οδυνηρές στα έργα του Ντανάκου, ενώ φτάνουν σχεδόν να γίνονται λυρικές σε εκείνα της Ζαχαρογιάννη.

Στις ζωγραφιές τους υπάρχουν επίμονα στοιχεία τα οποία ανακαλούν σημαντικά προϋπάρχοντα πρωτοποριακά κινήματα του 20ού αιώνα που εμπνέονται από τον διάλογο με την τέχνη των παιδιών, των περιθωριακών, των πριμιτίφ, αναζητώντας μια αυθεντικότητα, θα λέγαμε μια αθωότητα, ενός «αλλού» και ενός «άλλου».

Ο πριμιτιβισμός σε όλες τις μεταμορφώσεις του υπήρξε τρόπος έκφρασης αυτών που ο «Δυτικός Κανόνας» αποκαλούσε και αποκαλεί πρωτόγονους, απολίτιστους, αγρίους, μη «κανονικούς» κ.ά. και που η αντίδραση εναντίον του έχει οδηγήσει σε τάσεις διαγραφής της δυτικής κουλτούρας (cancel culture). Και συγχρόνως ενέπνευσε κινήματα όπως ο εξπρεσιονισμός, η Art Brut (Ωμή Τέχνη), η Κόμπρα και ακόμη πλευρές του έργου καλλιτεχνών όπως ο Ενσορ, ο Πικάσο, ο Πάουλ Κλέε, ο Αντονέν Αρτό, ο καλλιτέχνης που μίλησε για την παρεξηγημένη από πολλούς θεατρική και άλλη τέχνη της «ωμότητας». Η σύντομη αναφορά στα κινήματα και στους δημιουργούς αυτούς αρκεί για να θυμίσει ότι στοιχεία της «πρωτόγονης» τέχνης, όπως το προσωπείο, η μαριονέτα, μια άλλη αντίληψη του χώρου και του χρόνου σε σχέση με εκείνη που ακολουθούσε και ακολουθεί τον εικαστικό κανόνα της Αναγέννησης, έχουν συντελέσει σε ένα απενοχοποιημένο βλέμμα για τον εαυτό και τον άλλο.

Ο κεντρικός ρόλος του προσωπείου και της τελετουργίας σε έργα του Ντανάκου, παραδείγματος χάρη στο «Τοτέμ και Ταμπού», αλλά και του χορού και του προσωπείου σε έργα της Ζαχαρογιάννη, όπως στο «Χορεύοντας με τον Σκύλο», δικαιώνουν και ανανεώνουν μια σύνδεση με ό,τι περιέγραψα ως πριμιτιβισμό. Δεν πρόκειται για κάποια μανιέρα ή για τη με κάθε τρόπο αναζήτηση μιας άτολμης τολμηρότητας και μιας πρωτοτυπίας που όσο παραμένει αυτοσκοπός γίνεται όλο και λιγότερο πρωτότυπη. Οι «ανοίκειες» φόρμες, τα περάσματα και οι αναπάντεχες συνθέσεις των χρωμάτων στα έργα τους πηγάζουν από μια επώδυνη και επικίνδυνη όσο και πολύτιμη κατάδυση στο ψυχικό βάθος, από το οποίο ανασύρονται και δραματοποιούνται τα θαύματα και τα τραύματα της ψυχής, όπου είναι εγγεγραμμένα και αυτά της κοινωνίας και του κόσμου. Οπως και στον Κλέε ωστόσο, το παιγνιώδες στοιχείο που αναδύεται οδηγεί σε μια απελευθερωτική διαδικασία, που τη νιώθει κανείς καθώς τα βλέπει να συνομιλούν στον εκθεσιακό χώρο.

Επισκέπτες των ανά τον κόσμο μουσείων όπου εκτίθενται αρχαιολογικές και ανθρωπολογικές συλλογές εντυπωσιάζονται από τη συχνότητα και την ομοιότητα των προσωπείων στους πολιτισμούς της Ασίας, της Αφρικής (οι οποίοι συνεχίζουν την παράδοσή τους χρησιμοποιώντας σήμερα και ανακυκλώσιμα υλικά κατασκευής), των Ινδιάνων της Αμερικής, ενώ αναγνωρίζουν εντυπωσιακές αναλογίες και ομοιότητες σε τύπους προσωπείων, όπως οι δαίμονες «ράκσασας» στην Ινδία και οι «κεφαλές των νεκρών» των Μάγια, με προσωπεία του ελληνικού πολιτισμού, όπως το γοργόνειο. Το γοργόνειο στην Ελλάδα, όπως το ξέρουμε από τον μύθο, το θέατρο και τα μνημεία -και οι απόγονοί του στην παράδοση που ξεκινά από την αρχαιότητα και περνά στα βυζαντινά και τα μεταβυζαντινά χρόνια-, έχει και αυτό μια κεντρική θέση στον κόσμο του προσωπείου. Πρόκειται μόνο για πολιτισμική διάδοση ή για επιβίωση μιας εικαστικής παράδοσης; Σίγουρα και τα δύο αυτά ισχύουν σε έναν βαθμό, αλλά κατά τη γνώμη μου αυτό που δίνει την οικουμενική σημασία, γοητεία και πρωτοτυπία του κόσμου του προσωπείου και των τελετουργιών που συνδέονται μαζί του είναι περισσότερο το ανά τον κόσμο κοινό βάθος της ανθρώπινης ψυχής που μας επιτρέπει να μιλάμε για ανθρωπότητα.

Προσωπείο και χορός, αρχέγονα και εντελώς σύγχρονα στοιχεία του οικουμενικού πολιτισμού βρίσκονται στον πυρήνα του έργου των δύο καλλιτεχνών στους οποίους αναφέρομαι. Πηγάζουν από τον διάλογό τους με αυτό το πάγκοινο και ταυτόχρονα εντελώς προσωπικό ψυχικό βάθος, που δεν γίνεται απόλυτα αντιληπτό ούτε από τον κάθε καλλιτέχνη, ίσως γιατί η πράξη της δημιουργίας είναι ένα άλλοτε σκοτεινό και άλλοτε αστραφτερό, άλλοτε ευφρόσυνο και άλλοτε επώδυνο ταξίδι, μια περιπλάνηση ανάμεσα στο ασυνείδητο και στη συνείδηση, στο πρόσωπο (λέξη που σήμαινε και τη μάσκα στον Αισχύλο) και στην κοινότητα. Τα έργα στα οποία αναφέρθηκα είναι καρπός τέτοιων ταξιδιών.

♦ Πληροφορίες: BOTH
Εκθεσιακός χώρος – Matchpoint, Αινιάνος 1, 10434, Βικτώρια, Αθήνα. Είσοδος και από Ιουλιανού και Πατησίων. Eως Κυριακή 23/2/2025. Καθημερινά 18.00-22.00