Μπορούν τα λουλούδια να είναι φίμωτρα και τα φορέματα περίτεχνα διακοσμημένα δεσμά; Στο εικαστικό σύμπαν της Ελενας Παπαδημητρίου μπορούν. Κι αυτός είναι ο τρόπος της να σχολιάσει την υποτίμηση, την καταπίεση, την κακοποίηση και την επιβεβλημένη σιωπή που υφίστανται γυναίκες όλων των ηλικιών.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι τη νέα της ζωγραφική εγκατάσταση, που εγκαινιάζεται στις 21 Φεβρουαρίου στους χώρους της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων, τη βαφτίζει «Bouche fermée» («Κλειστό στόμα»): «Ο όρος της χορωδιακής μουσικής “Bouche fermée” αναφέρεται σε οδηγία προς τους χορωδούς να παράγουν σιγανό ήχο με κλειστά στόματα κατά την αναπαραγωγή μιας νότας», διαβάζουμε στο δελτίο Τύπου. Αλλά ο συμβολισμός είναι σαφής και τον διευκρινίζει και η ιστορικός τέχνης κι επιμελήτρια της έκθεσης Λουίζα Καραπιδάκη στο σημείωμά της στον κατάλογο, όπου γράφει μεταξύ άλλων: «Η Παπαδημητρίου καταφέρνει να οπτικοποιήσει την έννοια της σιωπής, όχι ως απουσία ήχου, αλλά ως κραυγή που παραμένει ανεπίλυτη. Τα έργα της ισορροπούν ανάμεσα στη βυζαντινή παράδοση και τη σύγχρονη εικαστική γλώσσα, δημιουργώντας έναν εικαστικό χώρο όπου η σιωπή γίνεται φωνή».
Η εγκατάσταση της Παπαδημητρίου είναι ένα αλφαβητάριο-ανθολόγιο για τη γυναικεία καταπίεση, αποτελούμενο από 24 ζωγραφικά έργα. Η εικαστικός χρησιμοποιεί τα γράμματα της αλφαβήτου ως εργαλείο έκφρασης και αντιστοιχίζει καθένα από αυτά με διαφορετικό είδος λουλουδιών που σφραγίζουν τα στόματα 24 γυναικών, στερώντας τους τη φωνή. Οι γυναικείες φιγούρες όλων των ηλικιών έχουν τοποθετηθεί με αλφαβητική σειρά, βάσει του αρχικού γράμματος του άνθους-φίμωτρου, και συνδέονται μεταξύ τους μέσω της επιβαλλόμενης από τα μπουκέτα σιωπής αλλά και των φορεμάτων τους που παραπέμπουν σε παραδοσιακά διακοσμητικά μοτίβα.
«Τις θέλησαν ακίνητες, προβλέψιμες, υποταγμένες. Αφωνες. Σε διατεταγμένη αρμονία με τη γυναικεία τους φύση. Αχρονες. Την ώρα που αμφισβητείται η δυαδικότητα του φύλου, η πρόσδεση των γυναικών στις υποτιθέμενες επιταγές της φύσης τους, ομολογημένη ή ανομολόγητη, συνεχίζει να θεμελιώνει την ετερότητά τους, να συγκροτεί έμφυλες ιεραρχίες και να νομιμοποιεί έμφυλους –και όχι μόνον– αποκλεισμούς», επισημαίνει η Αγγέλικα Ψαρρά στο κείμενο που υπογράφει για τον κατάλογο της έκθεσης. Τα υπόλοιπα μας τα εξηγεί η Ελενα Παπαδημητρίου.
● Το «Bouche fermée» αφορά 24 διαφορετικούς καμβάδες, αλλά ουσιαστικά ένα πολύπτυχο έργο; Εννοώ, τα 24 έργα μπορούν να ιδωθούν και ανεξάρτητα, αλλά η δυναμική αυτού του έργου δεν είναι όλα, και τα 24 βλέμματα μαζί;
Αυτή την ενότητα την αντιμετώπισα σαν ένα ενιαίο έργο. Εξάλλου, είναι ένα αλφαβητάριο-ανθολόγιο. Είναι διαφορετικές γυναίκες που πραγματοποιούν μια σιωπηλή διαμαρτυρία για τους ίδιους λόγους. Είναι μια πομπή, μια ακινητοποιημένη πορεία. Ισως ο ακριβέστερος όρος να είναι «ζωγραφική εγκατάσταση».
● Οι γυναίκες είναι όλων των ηλικιών και των χαρακτηριστικών. Είναι υπαρκτά πρόσωπα; Ποια ήταν η πρώτη που, ως μορφή ή ιστορία, σας παρακίνησε;
Πάντα ζωγραφίζω υπαρκτά πρόσωπα. Συνήθως είναι άνθρωποι από το περιβάλλον μου την εκάστοτε εποχή. Πρόσωπα που είχα τον χρόνο να παρατηρήσω μέσα από τη συναναστροφή μας και που με ενέπνευσαν να τα ζωγραφίσω, αρχικά για καθαρά αισθητικούς λόγους. Η παραμικρή λεπτομέρεια μπορεί να πυροδοτήσει την επιθυμία μου να αποτυπώσω μια μορφή: μια σκιά, μια μπούκλα που παιχνιδίζει στο φως, μια έκφραση. Οι «γυναίκες μου» κυμαίνονται ηλικιακά από τα 4 έως τα 84. Γιατί η εμπειρία που περιγράφω δεν γνωρίζει ηλικία. Μπορεί να γεννιέται μέσα στην παιδική αφέλεια και να συνοδεύει το γυναικείο σώμα έως τα γηρατειά. Η πρώτη, μάλλον, ήταν η ιστορία της μητέρας μου, αλλά όχι μόνη της· τη συνέδεσα με τις ιστορίες των κοριτσιών μου. Παρατήρησα έναν κοινό παρονομαστή σε αυτές τις τρεις γυναίκες της ζωής μου. Παρότι έζησαν σε διαφορετικές εποχές, με διαφορετικά ήθη και σίγουρα διαφορετικό θεσμικό πλαίσιο, οι ιστορίες τους έχουν ένα κοινό. Μια εντελώς άδικη και άνιση αντιμετώπιση λόγω φύλου. Αν και σήμερα η ισότητα των φύλων έχει επιτευχθεί θεσμικά, η πραγματικότητα απέχει ακόμα από αυτό το ιδανικό—έχει δρόμο μπροστά της. Ειδικά αν συμπεριλάβουμε και τον μη δυτικό κόσμο στην πραγματικότητα.
● Οι 24 γυναίκες είναι όλες ντυμένες με φορέματα που θυμίζουν στατικές «στήλες» διακοσμητικών μοτίβων. Γιατί;
Είναι μια αναφορά στην επίπονη γυναικεία εργασία. Κάποτε, η γυναίκα ήταν υποχρεωμένη να κεντάει τα προικιά της – ατελείωτες εργατοώρες κεντήματος. Η μητέρα μου είχε ένα μπαούλο όπου αποθήκευε σεντόνια, πετσέτες και κεντήματα. Ευτυχώς, αυτό δεν ισχύει πια. Ηθελα, επίσης, να τονίσω την έννοια του «πολύτιμου», που μας επιβάλλουν να φορέσουμε, ώστε να καθόμαστε ήσυχες και όσο το δυνατόν πιο αμέτοχες. Πόσες αποφεύγαμε να τρέξουμε για να «μη λερωθεί το καλό μας φόρεμα»;
● Παίζετε με τους συμβολισμούς των λουλουδιών που κρατούν και τους ανανοηματοδοτείτε. Κάποτε, αυτοί οι συμβολισμοί αναπαράγονταν σε κοριτσίστικα λευκώματα, πάντα σε σύνδεση με ένα μέλλον που περνούσε από τον «καλό γαμπρό»...
Αν και μεγάλωσα με αυτά τα λευκώματα, η έμπνευση ήρθε από αλλού. Στη βικτοριανή Αγγλία, η ανταλλαγή ανθοδεσμών αποτελούσε έναν κώδικα επικοινωνίας, γνωστό ως floriography (ανθογραφία). Τα λουλούδια είχαν συμβολικές έννοιες και μπορούσαν να μεταφέρουν μυστικά μηνύματα, ιδιαίτερα σε μια εποχή που οι κοινωνικοί κανόνες εμπόδιζαν την άμεση έκφραση συναισθημάτων. Οταν κάποτε μου χάρισαν ένα σχετικό βιβλίο, βρήκα ενδιαφέρουσα την ιδέα οι γυναίκες μου να σωπαίνουν πίσω από λουλούδια που κρύβουν έναν λόγο καταπίεσης. Ολο αυτό γίνεται ένα «σώπα, για να βρεις έναν καλό γαμπρό». Η εποχή μας δεν είναι τόσο τρομακτική, αλλά δεν απέχει και πολύ από εκείνη. Υπάρχει μια στροφή προς τον συντηρητισμό σε παγκόσμια κλίμακα και η θεσμική ισότητα είναι πολύ πρόσφατη για να θεωρηθεί δεδομένη.
● Παραδόξως, όλο αυτό μου έφερε στον νου εκείνο το στερεότυπο: «Μη δέρνεις τη γυναίκα ούτε με ένα λουλούδι». Και το άλλο, εξίσου στερεοτυπικό: «Ο άντρας μου μού φέρνει λουλούδια».
Χαίρομαι που η εικόνα σάς προκάλεσε αυτούς τους συνειρμούς. Ηθελα να είναι σχεδόν παραπλανητική—όπως συμβαίνει και στην πραγματικότητα. Ενα κορίτσι που κρατά όμορφα λουλούδια μπορεί να συμβολίζει τη χαρά, αλλά και να κρύβει πίσω τους έναν πόνο ή μια αδικία.Τα λουλούδια εδώ λειτουργούν ως ένδειξη τρυφερότητας, όπως στο στερεότυπο «ο άντρας μου μού φέρνει λουλούδια», αλλά και ως μέσο αποσιώπησης, σαν ένα φίμωτρο που καλύπτει τη φωνή, «μου έφερε λουλούδια για να με καλοπιάσει και να μη μιλήσω». Ακριβώς όπως και η φράση «μη χτυπάς τη γυναίκα ούτε με ένα τριαντάφυλλο», που υπονοεί πως η βία υπάρχει, απλώς πρέπει να είναι αόρατη.
● Πατριαρχία, στατικότητα, αναγκαστική σιωπή. Και όλα αυτά υποβάλλονται στα έργα σας με συμβολισμούς που ανήκουν κατ’ εξοχήν στον κόσμο των γυναικείων περιοδικών: η κομψότητα, η μόδα, τα λουλούδια.
Μα, με αυτόν ακριβώς τον τρόπο δεν μας τα έχουν επιβάλει; Πρέπει να είμαι μοντέρνα, περιποιημένη, φροντισμένη και τόσο ευαίσθητη όσο ένα λουλούδι για να είμαι κοινωνικά συμβατή.
● Η ζωγραφική σας είναι ανθρωποκεντρική και εστιάζει σε μεγάλα πολιτικοκοινωνικά ζητήματα, με τις γυναίκες σε πρωταγωνιστικό ρόλο. Γιατί μόνο γυναίκες;
Νομίζω πως σε όλες αυτές τις γυναίκες που ζωγραφίζω αναγνωρίζω κάπου τον εαυτό μου. Αποτελούν διαφορετικές εκδοχές του εαυτού μου. Αντιλαμβάνομαι τον κόσμο μέσα από τη δική μου οπτική και αποτυπώνω αυτά που βλέπω. Χρησιμοποιώ την τέχνη μου εντελώς ψυχαναλυτικά. Μέσα από αυτές τις μορφές, εκφράζω σκέψεις, βιώματα και συναισθήματα, μετατρέποντας τη ζωγραφική σε έναν διάλογο με τον εαυτό μου.
● Και πάντα αντλείτε αφορμή από ένα εξωτερικό ερέθισμα (προσευχή, γραφή, μουσική, λουλούδια), το οποίο φτάνει στον θεατή μέσα από ένα γυναικείο βλέμμα. Το επιδιώκετε με αυτό;
Για μένα, η τέχνη είναι μία. Μου αρέσει να συνδυάζω τον γραπτό λόγο, τον ήχο και την εικόνα. Στην πραγματικότητα, δεν πιστεύω στη διαίρεση ανδρικής και γυναικείας φύσης. Η φύση είναι μία. Μεγάλωσα με μια εργαζόμενη, ανεξάρτητη μητέρα, αλλά αυτά που έμαθα στο σπίτι μου δεν είχαν αντίκρισμα στην κοινωνία. Ακόμα και σήμερα απορώ με το πώς διαφοροποιούνται οι συμπεριφορές απέναντί μου επειδή είμαι γυναίκα. Δεν είναι η «γυναικεία» ματιά. Είναι η δική μου ματιά.
![Kasper Bosmans «9 Sisters (with 12 Legends: Vair Lotion [Soot, Moat; Fight, Fiancé; Bait; Mum, Cut])», 2020. Τοιχογραφία. Ευγενική παραχώρηση του καλλιτέχνη και του Museum De Pont](/sites/default/files/styles/square_small/public/2025-03/ekthesi-emst1.jpg.webp?itok=4gxopFgw)
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας