«Το ίδιο έργο κάνω από την αρχή μέχρι το τέλος»

Ζωγράφιζε από παιδί. Από 13 ετών έλεγε ότι θέλει να γίνει ζωγράφος. Μανιώδης συλλέκτης, επίσης από τα παιδικά χρόνια. Καθηγητής για 33 χρόνια στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Πολυσχιδής καλλιτέχνης, αφοσιωμένος στη ζωγραφική πράξη. Τρυφερός, ανήσυχος άνθρωπος. Αναζητητής. Η προσωπική και η συλλογική μνήμη καθορίζει τον ίδιο και το έργο του. Ο καλλιτεχνικός, ποιητικός κόσμος του Μιχάλη Μανουσάκη ξεδιπλώνεται στην αναδρομική του έκθεση, σε επιμέλεια του Παναγιώτη Πάγκαλου, η οποία ολοκληρώνεται στο τέλος της εβδομάδας, στην αίθουσα «Νίκος Κεσσανλής» της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Πυκνή, πολυεπίπεδη, μυσταγωγική, στημένη με θεατρικότητα, είναι μια κατάδυση στον κόσμο της τέχνης του αλλά και ένα σεργιάνι στη ζωής του που ξεδιπλώνεται σαν παραμύθι.

Ζωγραφικά έργα που καλύπτουν πεντέμισι δεκαετίες από την εφηβική αυτοπροσωπογραφία του 1969 μέχρι τα πιο πρόσφατα. Γλυπτά, εγκαταστάσεις, βίντεο, έργα φίλων του, φωτογραφίες της οικογένειας, των σχολικών χρόνων, της γειτονιάς στον Αγιο Νικόλαο στη Σπλάντζια, στα Χανιά, όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, αλλά και ντοκουμέντα περιλαμβάνονται στην έκθεση. Αντικείμενα που φανατικά συλλέγει στις βόλτες του στο Μοναστηράκι, στο παζάρι στο Σχιστό, από χωριά, γειτονιές στα οποία δίνει μια δεύτερη ζωή, μετουσιώνοντάς τα σε έργα τέχνης ή εντάσσοντάς τα στα έργα του. Παλιά παιχνίδια, έργα λαϊκής τέχνης, φιγούρες του καραγκιόζη, φωτογραφικά ενθύμια στρατιωτών από τον πόλεμο του ‘22 και του ‘40, που ανακαλύπτει το περιεχόμενό τους και ξεδιπλώνει ιστορίες. Χρηστικά αντικείμενα, όπως οι ανθοστήλες, χαρακτηριστικό των μικρασιατικών σπιτιών που τοποθετούνται πάνω σε κιλίμια από την Ισπάρτα και το Ικόνιο. «Οι ανθοστήλες στα σπίτια των Μικρασιατών ήταν έντονο στοιχείο και εγώ μεγάλωσα σ’ αυτά τα σπίτια. Αντί για γλάστρα, βάζω ένα αντεστραμμένο κασπό και τελικά φαίνεται σαν το σπίτι που άφησαν. Βάζω κι ένα φύλλο χρυσού, γιατί κάθε σπίτι από εκείνα είχε τη δική του πολυτιμότητα, ήταν κάτι ιδιαίτερο», μου λέει κατά τη διάρκεια της ξενάγησης. Παραδίπλα, κάλυκες από οβίδες του 1922, στα οποία ζωγραφίζει δάφνες από κάρβουνο. «Από στάχτες, στην ουσία. Με τον τρόπο που σκαλίζω τις δάφνες, δηλώνω την πρόθεσή μου. Γιατί; Ποιος ήταν ο λόγος για τον ξεριζωμό;». Ολα τα έργα συνοδεύονται από μικρά δικά του κείμενα, που άλλοτε εξηγούν, άλλοτε υπομνηματίζουν και άλλοτε είναι ποιητικές αναφορές. Η αναδρομική έκθεση του Χανιώτη ζωγράφου παρουσιάζει περισσότερα από 200 έργα, που καλύπτουν την περίοδο 1969-2024 και πολλά εξ αυτών παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Ανάμεσά τους και τα έργα φίλων του, όπως του Μάριου Σπηλιόπουλου, του Τάσου Μαντζαβίνου, του Τάσου Μισούρα, του Ράλλη Κοψίδη, μια ζωγραφιά του Χρονη Μπότσογλου κ.ά. «Τα έχω και στο σπίτι μου, γιατί με συντροφεύουν, με βοηθάνε να νιώθω ότι δεν είμαι μόνος μου».

Το πρώτο αντικείμενο που βλέπει ο επισκέπτης είναι μια ρεκλάμα. «Είναι το πρώτο ντοκουμέντο που έχω από την παιδική μου ηλικία, πέρα από τις φωτογραφίες. Μικρός, ζήλευα αυτό το παιδάκι που είχε τη χαρά να φάει το ζαχαρούχο γάλα Βλάχας. Με έναν μαγικό τρόπο, τη συνάντησα μετά από χρόνια, στο σπίτι ενός φίλου. Του λέω “την ανταλλάσσεις με μια ζωγραφιά μου;” Και έτσι την απέκτησα. Αυτό το αντικείμενο σηματοδοτεί την έναρξη της περιπέτειάς μου από τα Χανιά μέχρι σήμερα».

Παραδίπλα, η σελίδα από το αναγνωστικό της Α’ Δημοτικού, σε εικονογράφηση του Κώστα Γραμματόπουλου, που, εκεί, ο μικρός Μιχάλης βλέπει τη δική του οικογένεια και προσθέτει χειρόγραφα τα ονόματά τους. «Κατά κάποιον τρόπο, ο πατέρας μου έμοιαζε πολύ με τον πατέρα του Μίμη. Οπότε αλλάζω τα ονόματα και βάζω τα δικά μου αδέλφια, τον Γιάννη, τον Νιόνιο, τον Μανώλη, τον Ντίνο και εμένα μαζί με τον μπαμπά, τη μαμά και τη γιαγιά. Προσθέτω και ένα πρόσωπο που δεν το έχει ο Γραμματόπουλος -θα με χτύπαγε νομίζω, διότι του αλλοιώνω την εικόνα-, ωστόσο αυτή η εικόνα ήταν η οικογένειά μου».

Τον ρωτάω για τον τίτλο της έκθεσης «Τέχνη Νοημοσύνη. Αναδρομή σαν μισή ανάσα», που παίζει με την επικαιρότητα αλλά εμπεριέχει και όλη την ευαισθησία και την ποίηση που χαρακτηρίζουν τον Μιχάλη Μανουσάκη και τη δουλειά του.

«Είναι πολύ έξυπνος τίτλος. Είναι του Παναγιώτη (σ.σ. Πάγκαλου) και είναι ουσιαστικός, διότι ειρωνεύεται την τεχνητή νοημοσύνη, όπου ποίηση δεν μπορείς να συναντήσεις. Ο δικός μου είναι “Φυλάγοντας σκοπιά στη νύχτα ακούω βρυχύθμιο αεράκι στην ταράτσα”. Κατά κάποιον τρόπο, συντροφεύονται και παίζουν ωραίο πινγκ πονγκ. Ηταν τυχαίο, δεν ήξερε εκείνος τον δικό μου ούτε εγώ τον δικό του και είναι ενδιαφέρον αυτός ο διάλογος».

● Πώς βλέπετε την τεχνητή νοημοσύνη που εξαπλώνεται με γρήγορους ρυθμούς;

Δεν ξέρω τι θα συμβεί, ωστόσο θεωρώ ότι το χέρι του ανθρώπου είναι η προέκταση της ψυχής του, η προέκταση της εμπειρίας του κόσμου που κουβαλάει μέσα από τη γνώση και την ιστορία του. Δεν μπορώ να φανταστώ τι θα γίνει και δεν ξέρω πώς μπορώ να το αγκαλιάσω.

Η έκθεση

Το πρώτο μέρος της έκθεσης είναι άμεσα αυτοβιογραφικό. Προθήκες με επιλεγμένα τσίγκινα παλιά παιχνίδια, από την προσωπική συλλογή του, εντάσσονται οργανικά στην έκθεση. «Αναφέρομαι στον παιδικό χρόνο, είναι τα παιχνίδια που ήθελα να παίξω αλλά δεν είχα». Ενώ συνεχίζοντας την περιήγηση στη συναρπαστική έκθεση ο επισκέπτης εισέρχεται στις ενότητες που αφορούν πρωτίστως το ζωγραφικό έργο του: «Τόποι οικείοι», «Σκοπιές ερώτων», «Τα μακριά της μαλλιά σκιάς αεράκι», «Τόπος ανεπιστρεπτί» και ολοκληρώνεται με τις «Θεματικές Εγκαταστάσεις». Παράλληλα, προβάλλονται δύο βίντεο που έχει δημιουργήσει ο ομότιμος καθηγητής της ΑΣΚΤ «Μαριόγκα» (2020) και «Σπλάντζια» (2016). Ολα μαζί τα έργα δημιουργούν το αφήγημα της πορείας του Μιχάλη Μανουσάκη που ξεκινάει από την οικογένεια, τις ρίζες, τη Μικρασιατική Καταστροφή, τις προσωπικές αγωνίες, τις συγκινήσεις, τους έρωτες, τις συγκρούσεις, τους αγώνες, τον γιο του Τηλέμαχο, την αναζήτηση του καλλιτέχνη που συνεχίζεται αενάως. Με ό,τι πάλεψε, από ό,τι ηττήθηκε και ό,τι νίκησε.

● Σημαντικοί σκηνοθέτες έχουν πει «την ίδια ταινία γυρίζω». Το γράφει και ο Παναγιώτης Πάγκαλος στο εισαγωγικό του σημείωμα: «Το συνολικό έργο ενός καλλιτέχνη ανάγεται εντέλει σε ένα και μοναδικό έργο, κατακερματισμένο σε επιμέρους τμήματα...». Συμφωνείτε;

Ναι, το ίδιο έργο κάνω, από την αρχή μέχρι το τέλος. Ξεκινάω με ζωγραφικό λόγο και την οργάνωση του χώρου με γεωμετρικά σχήματα, που σιγά σιγά μου αποκαλύπτουν μια ιστορία. Δεν κάνω γεωμετρία αλλά υπάρχει στα έργα μου. Με ενδιαφέρει η οργάνωση της εικόνας και υπάρχει σε όλη τη ζωγραφική μου, γιατί προσδίδει ισορροπία, οργάνωση. Λειτουργώ με αυτόν τον τρόπο. Πίσω από τη γεωμετρικότητα της εικόνας, υπάρχει πάντα η δική μου ιστορία, που θέλω να αφηγηθώ σαν παραμύθι.

● Στα ζωγραφικά έργα σας είναι πολύ έντονη η παρουσία της γυναίκας.

Και του άντρα. Κανείς δεν είναι μόνος του. Ισως είναι η αγωνία της ίδιας μας της ζωής. Ισως έχει να κάνει με τη μάνα μας. Εχασα πολύ μικρός τη μητέρα μου και η έννοια της γυναίκας έχει μια άλλη θέση στην καρδιά μου. Οχι απαραίτητα ως ερωτικής συντρόφου, αλλά ως μήτρα της ζωής.

● Επιμένω ότι η δύναμη του θηλυκού στοιχείου δηλώνεται έντονα στα έργα.

Η γυναίκα για τον άντρα είναι θελκτικό πλάσμα και φοβιστικό παράλληλα. Οι περισσότεροι φοβόμαστε τη γυναίκα, πέρα απ’ ότι την αγαπάμε και την επιθυμούμε. Γιατί έχει απίστευτη δύναμη και δεν μπορούμε να την ξεπεράσουμε. Δεν μιλάω για τη μυϊκή αλλά για τη δύναμη της ψυχής, που είναι αξεπέραστη. Είναι απίστευτο αυτό που δημιουργεί η γυναίκα όταν γεννάει.

● Ποια είναι τα συναισθήματα και ο απολογισμός του καλλιτέχνη απέναντι σε μια αναδρομική έκθεση;

Τελικά, νιώθω ότι ναι μεν έχω προσπαθήσει να κάνω αυτό που μπορώ και θεωρώ ότι αυτό είναι το ωραιότερο συναίσθημα για έναν καλλιτέχνη, αλλά έχω την αίσθηση ότι κάτι δεν έχει ολοκληρωθεί. Θέλω λίγο χρόνο ακόμα, θέλω κάτι περισσότερο. Δεν μου φτάνει. Είμαι πανευτυχής που συμβαίνει, αλλά νιώθω σαν να μην έχει κορυφωθεί. Γι’ αυτό και ο τίτλος «Αναδρομή σαν μισή ανάσα». Ελπίζω, με τα χρόνια, να έχουμε πολλά να κάνουμε. Ευγνωμονώ τον Νίκο Κεσσανλή, που δημιούργησε αυτόν τον χώρο. Είναι μοναδικός στην Ελλάδα και δίνει τη δυνατότητα σε κάθε εικαστικό να ξεδιπλώσει ολόκληρο τον κόσμο του. Εχω στήσει περισσότερες από 15 εκθέσεις με απόφοιτους φοιτητές. Η ιδιαιτερότητα του χώρου έγκειται ότι είναι ενιαίος, ψηλός. Αισθάνεσαι ότι έχει ανάσες, ότι ανεβαίνει η ψυχή σου.

● Σε ποιο σημείο εντοπίζετε το ανολοκλήρωτο;

Δεν μπορώ να το ορίσω, είναι αφηρημένο. Δεν αναφέρομαι στη δεξιοτεχνία, έχω τελειώσει με αυτό, στη σύλληψη αναφέρομαι. Μεγαλώνοντας, αρχίζω να νιώθω ότι δεν ξέρω...

● Το κτίριο και τη μεταφορά της ΑΣΚΤ στην Πειραιώς την οφείλουμε, πρωτίστως, στον Νίκο Κεσσανλή. Πώς τον θυμάστε;

Δεν είχα καθηγητή τον Κεσσανλή, αλλά του οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ, πέρα από τον χώρο. Ηταν ο πρώτος καθηγητής που μας παρουσίασε, μαζί με τον Αγγελο Αντωνόπουλο, όταν τελειώσαμε τη Σχολή, και ήταν μεγάλη τιμή. Ο Κεσσανλής αγαπούσε πολύ τους νέους, η γενναιοδωρία του ήταν απίστευτη. Ο τρόπος που προσέγγιζε τους ανθρώπους, τους βοηθούσε να ξεδιπλώσουν το ταλέντο τους, γι’ αυτό και βγήκαν από το εργαστήριό του σημαντικοί καλλιτέχνες.

● Εσείς τελειώσατε το εργαστήρι του Δημοσθένη Κοκκινίδη, με τον οποίο συνεργαστήκατε στη συνέχεια.

Ο Δημοσθένης Κοκκινίδης ήταν, για εμένα, από τους πιο πνευματικούς ανθρώπους που έχουν περάσει από την ΑΣΚΤ. Σε μάγευε με τον τρόπο προσέγγισης που είχε στα πράγματα, με τη διαύγειά του, με τη δυνατότητά του να οργανώνει τη σκέψη σου. Οχι για να γίνεις καλός ζωγράφος, γιατί, μεταξύ μας, δεν πιστεύω ότι, αν δεν είσαι, γίνεσαι στη Σχολή. Σε βοηθούσε, όμως, να ξεδιπλώσεις τις αγωνίες σου, να δημιουργήσεις έναν νέο κόσμο. Ο Κοκκινίδης είχε τη δυνατότητα να σε σπρώξει να ανακαλύψεις τον εαυτό σου. Αυτό είναι το μεγαλύτερο γεγονός που μπορεί να συμβεί σε μια Σχολή. Το έχω ζήσει ως φοιτητής και ως δάσκαλος. Δεν ξέρω πώς δίδασκα, αλλά ξέρω ότι ερέθιζα τα παιδιά να σκεφτούν διαφορετικά.

● Τι κρατάτε από την πολύχρονη διδασκαλία σας στην ΑΣΚΤ;

Είμαι πολύ ευτυχής που είχα τη δυνατότητα να συναντηθώ με νέους ανθρώπους. Κάθε χρόνο, ήταν και μια νέα γενιά, με φρέσκια ματιά. Μου έδιναν πολλά οι φοιτητές μου και θεωρώ ότι ήταν αμφίδρομη η σχέση μας. Εξάλλου, αν δεν είναι τέτοια, δεν έχει νόημα.