Φθινόπωρο στην Κύθνο

Είναι παράξενη η αίσθηση που έχεις όταν ξαναβρίσκεσαι σ’ ένα μέρος που είχες επισκεφθεί πριν από χρόνια. Σου φαίνεται γνώριμο, αλλά και άγνωστο ταυτόχρονα. Τοπία που σου θυμίζουν κάτι από το παρελθόν, ενώ την ίδια στιγμή αυτά τα ίδια έχουν αλλάξει, μερικές φορές δραστικά, μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Σαν αυτό που ήξερες να ’χει ξεμακρύνει και να αχνοφαίνεται θαμπά μέσα στη θολούρα της μνήμης.

Αυτές οι σκέψεις μού ήρθαν στον νου όταν επισκέφθηκα την Κύθνο έπειτα από αρκετά χρόνια, ένα ηλιόλουστο τριήμερο του Οκτωβρίου. Ενα νησί που ήξερα, αλλά και το ανακάλυπτα ξανά. Γιατί πάντοτε ένα μέρος σού επιφυλάσσει εκπλήξεις, σημεία που είχες προσπεράσει δίχως να τους δώσεις σημασία, γωνιές που τώρα τις παρατηρείς με άλλη ματιά. Μπορεί να είναι και ακριβώς τα ίδια μ’ αυτά που είχες αντικρίσει πριν από χρόνια, εσύ όμως τώρα είσαι διαφορετικός. Ισως να ’χεις αλλάξει εσύ και όχι το μέρος.

Κι όμως η Κύθνος, όπως κι όλα τα Κυκλαδονήσια, έχουν υποστεί τις τελευταίες δεκαετίες τεράστιες αλλαγές. Οχι τόσο οι παλαιοί οικισμοί, η Χώρα ή η Δρυοπίδα, αλλά η ύπαιθρος και κυρίως οι παραθαλάσσιες τοποθεσίες κοντά στις γραφικές παραλίες και τους όρμους που βρίσκονται στη δαντελωτή ακτογραμμή της. Νέα χτίσματα βρίσκονται σκαρφαλωμένα στις απόκρημνες πλαγιές, όλα λευκά, λεία, να γυαλίζουν ενοχλητικά μέσα στην απερίγραπτη ασχήμια τους.

Οι απροσπέλαστες πλαγιές ισοπεδώθηκαν από τα σκαπτικά μηχανήματα, χιλιάδες τόνοι βράχων κομματιάστηκαν και ρίχτηκαν όπως όπως κατάντη, να στέκουν εκεί και να μαρτυρούν τη βιαιότητα της μηχανής που δεν μετράει ούτε υπολογίζει τον μόχθο της χειρωνακτικής εργασίας.

Παλιά τα πέτρινα χτίσματα εντάσσονταν στο φυσικό τοπίο των βράχων∙ τώρα τα σπίτια που χτίζουμε εντάσσουν το τοπίο σ’ αυτά. Οι κακοτράχαλες κατηφοριές μετατράπηκαν σε επάλληλα ασύνδετα πλατώματα προκειμένου να υποδεχτούν το διώροφο ή το αυθαίρετο τετραώροφο. Και οι δρόμοι, λοξές μαχαιριές πάνω στις πλαγιές, μοιάζουν με ουλές πάνω στο σώμα της γης που ουδέποτε θα επουλωθούν και θα μένουν εκεί να μαρτυρούν τον δικό μας βάρβαρο πολιτισμό που δεν έχει ούτε ιερό ούτε όσιο.

Οι παχύσαρκες «παραθεριστικές βίλες» ξεχειλώνουν δεξιά και αριστερά, κατρακυλάνε ακαλαίσθητα στις έντονες κατηφοριές, άχρηστα τετραγωνικά της απληστίας μας, δηλώνουν ποιοι είμαστε και ποιοι υπήρξαμε κάποτε. Γιατί ο σύγχρονος αρχιτέκτονας είχε δίπλα του το παράδειγμα που του είχε αφήσει ως ανεκτίμητη παρακαταθήκη ο «αμόρφωτος» τεχνίτης του παρελθόντος, από έναν κόσμο πια πεθαμένο.

Οχι το υλικό του, την ίδια πέτρα με τον γειτονικό βράχο, ούτε τον παραδοσιακό τρόπο κατασκευής που χάθηκε ανεπιστρεπτί μαζί του στο χτες, αλλά το μέτρο του δικού του βίου που αυτά τα ταπεινά χτίσματα με τις υπέροχες ξερολιθιές τους διηγούνται. Ενα μέτρο που η σύγχρονη ελληνική κοινωνία μοιάζει να έχει για τα καλά απολέσει χρόνια τώρα, μεθυσμένη από τη σαγήνη της υπερκατανάλωσης και του φανταχτερού life style του τίποτε!

Γιατί πώς να εξηγήσεις αλλιώς ότι σήμερα χτίζουμε χωρίς να μετράμε τις πραγματικές μας ανάγκες; Χωρίς να υπολογίζουμε ότι ένα-δύο δωματιάκια χρειαζόμαστε όλα κι όλα για τις καλοκαιρινές διακοπές, αφού όλο το υπόλοιπο διάστημα το σπίτι θα στέκει σαν φάντασμα, δίπλα στα άλλα ακατοίκητα φαντάσματα, στην Κανάλα, στον Αγ. Δημήτριο ή στα Φλαμπούρια.

Η εικόνα που παρουσιάζουν αυτοί οι σχετικά σύγχρονοι παραθεριστικοί οικισμοί μετά τον Σεπτέμβρη είναι σοκαριστική. Εκατοντάδες σπίτια αραδιασμένα πάνω στις πλαγιές, έρημα, μελαγχολικά, δίχως σημάδι ανθρώπινης παρουσίας. Θεόκλειστα, αμπαρωμένα, σκονισμένα, αφημένα στη θλιβερή και αφύσικη μοναξιά τους. Μην τάχατες ένα φοβερό ψέμα τα δημιούργησε, βεβηλώνοντας την αρχέγονη γη;

Και είναι να απορείς. Προς τι όλα αυτά; Δρόμοι, σπίτια, ταβέρνες, καφετέριες. Ολα έρημα, παρατημένα εκεί να ξεχειμωνιάσουν, περιμένοντας την επόμενη τουριστική σεζόν. Ναι, η Κύθνος είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της εγκατάλειψης των αιγαιοπελαγίτικων νησιών μας τον χειμώνα. Σκέφτεσαι τα συναισθήματα των ανθρώπων που κατοικούν μόνιμα στο νησί όλο τον χρόνο. Τη φασαρία και την οχλαγωγία του καλοκαιριού, τα αυτοκίνητα και τα μηχανάκια που πλημμυρίζουν κάθε απόμερη γωνιά διαδέχεται η ερήμωση όταν τα φώτα σβήνουν, οι μουσικές σιγούν, οι άνθρωποι αποτραβιούνται. Δύο εικόνες του ίδιου τόπου, τόσο διαφορετικές που σε κάνουν να αναρωτιέσαι: μα πρόκειται για τον ίδιο τόπο;

Παρατηρώντας τα άδεια σπίτια, τα άδεια δωμάτια των ξενοδοχείων, των rooms to let, αυθόρμητα σου έρχονται στον νου οι οικογένειες των προσφύγων που στοιβάζονται στις Μόριες και στις Λαμπεντούζες της Ευρώπης της άφρονης απληστίας. Την ίδια στιγμή που κάποιοι άλλοι άστεγοι συμπολίτες μας ζουν σε χαρτοκιβώτια, τα παραθεριστικά άχρηστα τετραγωνικά μας φθείρονται και σκουριάζουν μέσα στην αχρησία τους. Τι άλλο όμως είναι το χτισμένο περιβάλλον από την πιστή έκφραση του βίου μας και των κραυγαλέων αντιθέσεων που τον στοιχειώνουν;

Την ησυχία και τη γαλήνη του αρχαιολογικού χώρου στο Βρυόκαστρο διέκοψε άξαφνα ο ρυθμικός διαπεραστικός ήχος του σφυριού που χτύπαγε στον απέναντι λόφο. Διέκοψε -και κατά κάποιον τρόπο επικύρωσε- τις απαισιόδοξες σκέψεις που έκανα καθώς περπατούσα ανάμεσα στα ερείπια του αρχαίου ναού. Οι εκσκαφές προχωρούν κανονικά! Η τσάπα, σαν χέρι γιγάντιου μηχανοκίνητου γίγαντα, σπρώχνει τα προϊόντα της εκσκαφής κάτω στην πλαγιά, καλύπτοντας μια για πάντα, σαν μέσα σε τάφο, θυμάρια, φασκόμηλα, σκίνα... Ακόμη ένα τεράστιο νταμάρι είναι έτοιμο να υποδεχτεί το νεότευκτο ξενοδοχείο που θα υπόσχεται στους μελλοντικούς θαμώνες του απαράμιλλη θέα στο Αιγαίο.

Είναι τούτος ο δρόμος μονόδρομος ή μήπως υπάρχει κάποιο στενό για να στρίψουμε και να αλλάξουμε κατεύθυνση; Δεν ξέρω αν επισκεπτόμενος κανείς την Κύθνο έπειτα από χρόνια, θα αναγνωρίσει το νησί που είχε επισκεφθεί παλιά ή όχι. Δεν ξέρω αν θα έχει αλλάξει το νησί ή αυτός ο ίδιος.

*Αρχιτέκτων - καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ