«Ασύρματος», ένα συγκρότημα εργατικών κατοικιών

Οταν κινείσαι πάνω στον περιφερειακό του Φιλοπάππου, εκεί προς το τέλος και πριν φτάσεις στο Θησείο, το βλέπεις να ορθώνεται στα αριστερά σου. Το κτίριο, μια ελαφρά καμπύλη στον χώρο, ακολουθεί πιστά την ανοικτή στροφή του δρόμου σε κείνο το σημείο, παράλληλα με τις υψομετρικές καμπύλες του βραχώδους εδάφους. Είναι κτισμένο προς την κατηφορική πλευρά, με θέα τα Πετράλωνα κι ακόμη μακρύτερα τον Φαληρικό όρμο και την κορυφογραμμή του όρους Αιγάλεω.

Το συγκρότημα αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και ενδιαφέροντα κτίρια εργατικής κατοικίας της Αθήνας.

Σχεδιάστηκε από την αρχιτέκτονα Ελλη Βασιλικιώτη[1], στο πλαίσιο των μελετών της Υπηρεσίας Οικισμού του υπουργείου Δημοσίων Εργων και χτίστηκε το 1967 με σκοπό τη στέγαση οικογενειών με χαμηλά εισοδήματα.

Είναι ένα από τα εξαιρετικά δείγματα μοντέρνας αρχιτεκτονικής εκείνης της περιόδου, με σαφείς αναφορές και ομοιότητες με αντίστοιχα παραδείγματα του εξωτερικού.

Αποτελείται από 55 ανεξάρτητα διαμερίσματα που κατανέμονται σε τέσσερις ορόφους, ενώ στη χαμηλότερη στάθμη βρίσκονται 8 ισόγεια καταστήματα που απευθύνονται προς τη γειτονιά.

Η συνθετική του δομή ακολουθεί τη γραμμική οργάνωση κτιρίων με την ίδια τυπολογία. Ενας γραμμικός διάδρομος κίνησης, από τον οποίο εισέρχεσαι στα διαμερίσματα που βρίσκονται σε παράταξη, το ένα δίπλα στο άλλο.

Οι ανοικτοί διάδρομοι αποτελούν τον βασικό και μοναδικό χώρο πρόσβασης των κατοικιών, ένα είδος υπερυψωμένου δρόμου που παραπέμπει στα σοκάκια των λαϊκών γειτονιών που βρίσκονταν διάσπαρτα σε όλη την ευρύτερη περιοχή των Πετραλώνων.

Στους διαδρόμους αυτούς φτάνεις μέσω δύο κλιμακοστασίων που αποτελούν τους ευδιάκριτους κατακόρυφους πυρήνες κυκλοφορίας σε όλες τις στάθμες του κτιρίου.

Αυτό όμως που το διαφοροποιεί αισθητά από τα αντίστοιχα παραδείγματα ευθύγραμμης διάταξης των χώρων είναι η ελαφριά καμπύλη που ακολουθεί η κάτοψη. Μοιάζει σαν να βρίσκεται υπό μια μόνιμη κάμψη, σαν τη λάμα που καμπυλώνεται από τη δύναμη που ασκείται στα δύο άκρα της.

Αυτή η καμπυλότητα προσδίδει όλη τη δυναμικότητα και τη χάρη στο κτίριο.

Η κύρια πρόσβαση γίνεται στην κοίλη πλευρά του, όπου βρίσκονται οι εξωτερικοί διάδρομοι, ενώ η κυρτή πλευρά ανοίγεται προς τη θέα, όπου υπάρχουν οι υπαίθριοι χώροι των κατοικιών.

Επίσης μπορεί να εισέλθει κανείς στο κτίριο και από τον κάτω δρόμο, μέσω των κλιμακοστασίων και των ευρύχωρων διαμπερών ημιυπαίθριων χώρων που βρίσκονται στο πλάι τους.

Καθώς προσεγγίζεις το συγκρότημα από τον περιφερειακό δρόμο και τον λόφο, έχεις μια άμεση εικόνα της πρόσβασης σε αυτό, ενώ την ίδια στιγμή δημιουργείται μια έντονη θεατρικότητα στον χώρο.

Από τον δρόμο βλέπεις τους κατοίκους που κινούνται ή κάθονται στους διαδρόμους κι αυτοί με τη σειρά τους παρακολουθούν ως θεατές την κίνηση του δρόμου.

Η καμπύλη που διαγράφουν στον χώρο οι διάδρομοι επιτρέπει στους κατοίκους να έχουν και μια διαγώνια θέαση του ίδιου του κτιρίου, από το ένα σημείο στο άλλο.

Ετσι, προς το κοίλο μέρος τα βλέμματα συγκλίνουν, ενισχύοντας τον κοινόχρηστο χαρακτήρα που έχει το δημόσιο τμήμα του κτιρίου, ενώ προς το κυρτό όπου βρίσκονται τα ιδιωτικά μπαλκόνια σε μια ανοικτή ακτινική διάταξη αποκλίνουν, βοηθώντας την ιδιωτικότητα που χρειάζονται οι χώροι αυτοί.

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο όμως του συγκροτήματος είναι ο εκτεταμένος διαμπερής ημιυπαίθριος χώρος που βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τον δρόμο, ο οποίος, εν είδει πιλοτής, επιτρέπει να βλέπει κανείς καδραρισμένη τη θέα στο βάθος.

Ταυτόχρονα αποτελεί την κύρια είσοδο από την πλευρά του λόφου, έναν κεντροβαρή κοινόχρηστο χώρο συνάντησης των κατοίκων, μέσω του οποίου προσεγγίζουν άμεσα τα δύο κλιμακοστάσια που βρίσκονται δεξιά και αριστερά του, προκειμένου να κινηθούν είτε προς τα πάνω είτε προς τα κάτω.

Η προσπέλαση από τον δρόμο επιτυγχάνεται με μια γέφυρα, αφού το κτίριο είναι κτισμένο σε απόσταση από το πρανές του εδάφους και τους αναλημματικούς τοίχους που το συγκρατούν.

Ετσι όπως στέκει αποκολλημένο από την πλαγιά του λόφου, όταν κινείσαι πάνω στη γέφυρα έχεις την αίσθηση ότι εισέρχεσαι στο σώμα ενός κτιρίου που μοιάζει με πλοίο σε λιμάνι το οποίο είναι έτοιμο να αποπλεύσει από την ξηρά.

Αυτό το ενδιάμεσο κενό στην κτιριακή μάζα κάνει πιο ανάλαφρο το κτίριο, με την ανωδομή των δύο τελευταίων ορόφων να «ίπταται» κατά κάποιον τρόπο, ενώ επιμερίζει καθ’ ύψος το κτίριο σε διακριτές μεταξύ τους ζώνες.

Oι δύο πρώτες στάθμες αποτελούν τη βάση του, μετά ξεχωρίζουν οι άλλες δύο που αποκολλώνται μέσω του κενού από τις υπόλοιπες και στο τέλος ψηλά ολοκληρώνεται η στέψη του με τα δύο στέγαστρα που καλύπτουν την απόληξη των πυρήνων κατακόρυφης κυκλοφορίας στο δώμα.

Ενώ οι διάδρομοι αποτελούν την οριζόντια ενοποίηση των επιμέρους χώρων, τα δύο κλιμακοστάσια ενοποιούν μεταξύ τους τις διαφορετικές στάθμες.

Παρατηρούμε εδώ κάποιες από τις βασικές αρχές του μοντέρνου κινήματος. Τη χρήση τόσο του ελεύθερου ανοικτού χώρου της εισόδου όσο και του δώματος ως βασικών και ουσιαστικών χώρων ζωής, συνάντησης και συγκέντρωσης των κατοίκων, αλλά και συλλογικών δράσεων και επαφών.

Την εμφάνιση του κατασκευαστικού και αρχιτεκτονικού καννάβου που οργανώνει τη σύνθεση και εκφράζεται μέσω των κατακόρυφων στοιχείων που επαναλαμβανόμενα συνδέουν καθ’ ύψος τους ανοικτούς διαμήκεις διαδρόμους μεταξύ τους, στην όψη προς τον δρόμο.

Αντίστοιχα, στη δυτική όψη, ο ρυθμός αυτός εμφανίζεται με τους εγκάρσιους τοίχους που διαχωρίζουν τις κατοικίες και τα μπαλκόνια μεταξύ τους, δημιουργώντας με τις οριζόντιες πλάκες ένα είδος φατνωματικής όψης.

Οι εξωτερικοί τοίχοι των κλειστών χώρων, που βρίσκονται σε υποχώρηση σε σχέση με το επίπεδο της όψης, δημιουργούν μια δεύτερη όψη, σε εσοχή, η οποία τονίζεται με το διαφορετικό χρώμα της σοβατισμένης επιφάνειάς τους.

Η λειτουργική οργάνωση του κτιρίου εμφανίζεται με σαφήνεια και στην κάτοψη, με τις τρεις ευδιάκριτες παράλληλες ζώνες κατά το μήκος: διάδρομος κίνησης-κατοικία-μπαλκόνι.

Το κτίριο από τη στιγμή που κατασκευάστηκε αποτελεί το τέλος του αστικού ιστού της περιοχής προς τον λόφο του Φιλοπάππου, αλλά και τον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο που βρίσκεται στις πλαγιές του.

Μοιάζει με μια μονοκοντυλιά που οριοθετεί τα «ξέφτια» των οικοδομικών τετραγώνων, τα οποία τελειώνουν ακανόνιστα πάνω στον περιφερειακό δακτύλιο που ζώνει το πράσινο και τα βράχια του λόφου.

1. Το κείμενο αφιερώνεται στη μνήμη της Ελλης Βασιλικιώτη, που έφυγε πριν από λίγες μέρες από τη ζωή.

* Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ