Εμπρακτη αναγνώριση του δράματος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

Στη συνάντηση εργασίας που είχε τον Μάρτιο η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη με τον Ισραηλινό ομόλογό της Miki Zohar είχε αποφασιστεί «η αναβάθμιση της πολιτιστικής συνεργασίας Ελλάδας – Ισραήλ, σε αντιστοιχία με το εξαιρετικό επίπεδο των διμερών σχέσεων». Εικάζουμε ότι στο πλαίσιο αυτής της συνάντησης (για την οποία η υπουργός είχε δεχτεί -δικαίως- σφοδρή κριτική με αιχμή τον χρόνο που επέλεξε και δεδομένων όσων εγκληματικών συμβαίνουν στη Γάζα σε βάρος του παλαιστινιακού λαού), αλλά και ως «αντίδοτο» μνήμης απέναντι σε απαράδεκτα και εν τέλει άσχετα με ό,τι κάνει το ισραηλινό κράτος φαινόμενα αντισημιτικού μένους (όπως π.χ. η πρόσφατη βεβήλωση του μνημείου Ολοκαυτώματος στη Λάρισα) εντάσσεται και ο τωρινός χαρακτηρισμός του χώρου του Σιδηροδρομικού Σταθμού της Καρυάς στη Φθιώτιδα ως ιστορικού τόπου. Είχε προηγηθεί θετική γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων.

Η απόφαση πάντως αποκαθιστά αναμφίβολα ένα σημαντικό ιστορικό έλλειμμα αφού μέχρι πρότινος ελάχιστοι γνώριζαν ότι στην εγκαταλελειμμένη στάση της Καρυάς η, σε αχρησία πλέον, σιδηροδρομική γραμμή είχε φτιαχτεί το 1943 από 300-500 Εβραίους της Θεσσαλονίκης που χρησιμοποιήθηκαν από τους ναζί της Διοίκησης Todt για ν’ ανοίξουν κατ’ αρχάς μια τομή μήκους 100 και βάθους 20 μέτρων σε βραχώδη βουνοπλαγιά, ώστε να δημιουργηθεί παρακαμπτήρια γραμμή για τα τρένα της Βέρμαχτ.

Στα καταναγκαστικά έργα πολλοί απ’ όσους προσπαθούσαν να αντεπεξέλθουν σε περισσότερο από απάνθρωπες συνθήκες πέθαναν, ενώ οι περισσότεροι απ’ όσους κατάφεραν να επιβιώσουν εκεί, κατέληξαν στο Αουσβιτς και εκτελέστηκαν. Φως στη μάλλον αποσιωπημένη αυτή ιστορία που σχετίζεται με την εξίσου «σιωπηρή» ιστορία του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης είχε ρίξει πέρυσι η μεγάλη έκθεση που είχε οργανωθεί στο Μουσείο Μπενάκη.

Σημείο εκκίνησης της έκθεσης ήταν η φωτογραφική συλλογή του Γερμανού μηχανικού-υπεύθυνου του εργοταξίου της Καρυάς, Χανς Χέρμαν Ρέσλερ, με στιγμιότυπα από το στρατόπεδο και τις εργασίες. Το 2002 ο Ανδρέας Ασσαέλ, γιος ενός επιζώντα από τη Θεσσαλονίκη, εντόπισε και αγόρασε αυτή τη μοναδική συλλογή φωτογραφιών σε μια υπαίθρια αγορά στο Μόναχο. Το αρχείο Ρέσλερ ήταν η αφετηρία της έρευνάς του (που κατέληξε μάλιστα στη συγγραφή του βιβλίου «Στα Κάτεργα του Θανάτου. Ενα οδοιπορικό στα καταναγκαστικά ναζιστικά Χριστιανών και Εβραίων», εκδόσεις University Studio Press, 2024).

Οι φωτογραφίες και οκτώ βιογραφίες θυμάτων και επιζώντων βρίσκονταν στο επίκεντρο της έκθεσης στο Μπενάκη, με μία ανάλογη εκθεσιακή εκδοχή να διοργανώνεται παραλλήλως στο Βερολίνο ώστε και οι δύο μαζί ν’ αποτελέσουν την πρώτη εκδήλωση σε Ελλάδα και Γερμανία που ήταν αφιερωμένη στο θέμα της καταναγκαστικής εργασίας των Ελλήνων Εβραίων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής.

Η διπλή έκθεση ήταν το αποτέλεσμα του συστηματικού ερευνητικού προγράμματος «Θανάσιμη Καταναγκαστική Εργασία στην Καρυά - Γερμανική Κατοχή και το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», το οποίο άρχισε να πραγματοποιείται το 2019 από το Πανεπιστήμιο του Οσναμπρικ σε συνεργασία με το Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας και το Ιδρυμα Μνήμης για τους Δολοφονηθέντες Εβραίους της Ευρώπης.

Η έρευνα με αφετηρία το αρχείο Ρέσλερ, συνεχίστηκε σε ελληνικά και γερμανικά αρχεία και μαρτυρίες των ελάχιστων επιζώντων, ενώ αργότερα, όπως μας πληροφορεί η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Εργων Θεσσαλίας και Κεντρικής Στερεάς Ελλάδας, εντοπίστηκαν υλικά κατάλοιπα και άλλα ίχνη του εργοταξίου και των συνθηκών διαβίωσης των Εβραίων που χρησιμοποιήθηκαν στα καταναγκαστικά έργα.

Το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Καρυά Φθιώτιδας «δεν ήταν το μοναδικό εργοτάξιο/στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στην Ελλάδα του 1943, ούτε καν το μεγαλύτερο, ήταν όμως το μοναδικό, από όσα γνωρίζουμε, στο οποίο βρέθηκαν αποκλειστικά και μόνο Εβραίοι και μάλιστα σε απάνθρωπες συνθήκες», είχε επισημάνει πέρσι (στη Lifo) ο ιστορικός Ιάσων Χανδρινός ως επιστημονικός υπεύθυνος-επιμελητής της έκθεσης στο Μπενάκη.

Και ο Αλέξης Ντετοράκης-Εξάρχου, συντονιστής του έργου, είχε αφηγηθεί τις συνθήκες υπό τις οποίες αναγκάζονταν να δουλεύουν οι έγκλειστοι: «Το εργοτάξιο ήταν κλειστό και περιφραγμένο. Οι Εβραίοι καταναγκαστικοί εργάτες ήταν υποχρεωμένοι να εργάζονται όλη την ημέρα, σε δύο βάρδιες των 12 ωρών. Εμεναν σε δύο ξύλινους κοιτώνες-παραπήγματα, λάμβαναν ελάχιστη τροφή και σχεδόν καθόλου νερό. Δεν είχαν κατάλληλα εργαλεία. Υπήρχαν ελάχιστα κομπρεσέρ και το σκάψιμο γινόταν κυρίως με αξίνες, με φτυάρια και με τα χέρια. Φρουροί και επιστάτες τούς χτυπούσαν αλύπητα ή σκότωναν εν ψυχρώ όποιον δεν εργαζόταν αρκετά γρήγορα. Η κτηνωδία των φρουρών και ο βαθμός δυσκολίας του συγκεκριμένου έργου (το κόψιμο ενός ολόκληρου βουνού) καθιστούν την Καρυά εξαιρετικό παράδειγμα του ναζιστικού δόγματος “εξόντωση διά της εργασίας” για τα ελληνικά και τα ευρωπαϊκά δεδομένα».

Μετά την ολοκλήρωση των έργων στην Καρυά, το εργοτάξιο εγκαταλείφθηκε, ενώ όπως αναφέρει η ανακοίνωση του ΥΠΠΟ «οι ξύλινοι στρατώνες αφαιρέθηκαν από αντάρτες και σήμερα σώζεται μόνο ένα πέτρινο κτήριο και ένα πηγάδι».

«Για τον χαρακτηρισμό του Σιδηροδρομικού Σταθμού της Καρυάς ως ιστορικού τόπου», διευκρινίζει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, «χρησιμοποιήθηκαν τα τεκμήρια από το διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα που φωτίζουν την τραγική ιστορία της ναζιστικής καταναγκαστικής εργασίας στην Ελλάδα. Το ΥΠΠΟ, με την απόφαση αυτή, όπως και με την υποστήριξη της κοινής έκθεσης που διοργανώθηκε σε Αθήνα και Βερολίνο, αναγνωρίζει τα γεγονότα στην Καρυά και αποτίνει φόρο τιμής στα θύματα της ναζιστικής καταναγκαστικής εργασίας στην Ελλάδα. Το διασωθέν φωτογραφικό αρχείο Ρέσλερ αποτελεί σπάνια τεκμηρίωση του εγκλήματος, ενώ η ίδια η βραχώδης τομή αποτελεί διαχρονική μαρτυρία της “εξόντωσης μέσω εργασίας” που εφάρμοσαν οι Ναζί στην Καρυά. Ο Σιδηροδρομικός Σταθμός της Καρυάς συνιστά ένα βήμα προς την ιστορική δικαίωση και τη διατήρηση της συλλογικής μνήμης του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα. Στόχος του υπουργείου Πολιτισμού είναι η εκπόνηση των αναγκαίων μελετών για την αποκατάσταση του Σιδηροδρομικού Σταθμού και την επανάχρησή του ως εκθεσιακού χώρου που να συντηρεί και να αναδεικνύει τη μνήμη αυτών που υπήρξαν θύματα του μίσους και της θηριωδίας των Ναζί».

Η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Εργων Θεσσαλίας και Κεντρικής Στερεάς Ελλάδας, στο πλαίσιο της αποστολής της για την τεκμηρίωση και προστασία των νεότερων πολιτιστικών αγαθών προώθησε στη Διεύθυνση Προστασίας και Αναστήλωσης Νεωτέρων και Σύγχρονων Μνημείων φάκελο τεκμηρίωσης για τον χαρακτηρισμό του Σιδηροδρομικού Σταθμού Καρυάς Φθιώτιδας και της ευρύτερης περιοχής του εργοταξίου της Διοίκησης Todt ως ιστορικού τόπου, σύμφωνα με τα άρθρα 2 και 17 του Ν. 4858/2021. 4858/2021.

Το υλικό τεκμηρίωσης των γεγονότων στην Καρυά προέκυψε από το ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου του Οσναμπρικ, ενώ αργότερα σε αυτοψία που πραγματοποίησε η αρμόδια Υπηρεσία του ΥΠΠΟ επιβεβαιώθηκε ο ιστορικός χαρακτήρας του Σιδηροδρομικού Σταθμού Καρυάς.