Ο ρόλος των μπουάτ στον Αντιδικτατορικό Αγώνα

«16 Οκτωβρίου 1973: 200 περίπου φοιτητές παρακολουθούν την πρόβα του συγκροτήματος του Γιάννη Μαρκόπουλου στην μπουάτ “Λήδρα” στην Πλάκα. Μετά την πρόβα, η πρόεδρος της Φοιτητικής Ενωσης Κρητών, Ιωάννα Καρυστιάνη, εκφωνεί ομιλία και 60 άτομα πραγματοποιούν διαδήλωση. Δέκα μέρες αργότερα, η αστυνομία αφαιρεί την άδεια λειτουργίας της μπουάτ». To περιστατικό προέρχεται από το χρονολόγιο που, βασισμένο κατ’ αρχάς στο βιβλίο «Ολη νύχτα εδώ» του Ιάσονα Χανδρινού (εκδ. Καστανιώτη) αλλά και σε άλλες πηγές, αναρτήθηκε στον κόμβο του Ιστορικού Αρχείου Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, στο πλαίσιο της δράσης «Αντιδικτατορικός Αγώνας (1967-1974): Ιστορία και μνήμη» (https://antidiktatorikos.uoa.gr). Η ιστοσελίδα λειτουργεί εδώ και έναν χρόνο και προέκυψε ως μετεξέλιξη της ιστοσελίδας «50 χρόνια Πολυτεχνείο», η οποία είχε δημιουργηθεί κατ’ αρχάς το 2023 με αφορμή την πεντηκονταετηρίδα από την εξέγερση της 17ης Νοεμβρίου 1973 και ως αποτέλεσμα πρωτοβουλίας συμπολιτών μας που αναμίχθηκαν ενεργά στον αντιδικτατορικό αγώνα – ενώ έχει ήδη συγκεντρώσει σημαντικά τεκμήρια και μαρτυρίες για την αντίσταση εναντίον του τυραννικού καθεστώτος και τη συμμετοχή των φοιτητών και των φοιτητριών σε αυτήν.

Ιστορίες

Δεκάδες ανάλογες ιστορίες επικοινωνίας, συνύπαρξης και βέβαια συνειδητοποίησης και αντίστασης με αυτήν που υπαινίσσεται η σύντομη αναφορά στο χρονολόγιο εξελίσσονταν τα βράδια στις μπουάτ της Πλάκας. Ενδεικτική η παλαιότερη μαρτυρία (στην ιστοσελίδα shortstories.gr) της τραγουδίστριας, συντρόφου του Πάνου Τζαβέλα, Νατάσας Παπαδοπούλου-Τζαβέλλα: «Λίγο πριν από την πτώση της δικτατορίας αρχίσαμε με τον Πάνο Τζαβέλλα να τραγουδάμε στο “Αντάρτικο Λημέρι”. Τραγουδούσαμε Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, κλέφτικα, διεθνιστικά και πότε πότε πετάγαμε και κανένα αντάρτικο. Οταν έπεσε η δικτατορία, είχαμε πρόγραμμα με αντάρτικα κυρίως και με κλέφτικα, διεθνιστικά και τραγούδια του Πάνου. Κάθε βράδυ είχαμε πραγματικά μυσταγωγία. Δίναμε δυο παραστάσεις σε μια κατάμεστη αίθουσα. Συνωστιζόταν ένα πλήθος προοδευτικών ανθρώπων από όλες τις τάσεις της Αριστεράς. Μπαρουτοκαπνισμένοι αγωνιστές του ΕΑΜ, πολιτικά στελέχη, προοδευτικοί πολίτες, φοιτητές, νεολαίοι, διανοούμενοι και καλλιτέχνες. Ανθρωποι άγνωστοι μεταξύ τους συγχρονίζονταν συναισθηματικά και σιγά σιγά συγκροτούσαν ένα παλλόμενο πλήθος που τραγουδούσε μαζί μας, ταυτιζόταν με τα τραγούδια της Αντίστασης και απογειωνόταν. Το τραγούδι αποτελούσε τον συνεκτικό ιστό που συνέδεε ψυχοσυναισθηματικά και πολιτικά αυτό το ετερόκλητο πλήθος».

Ολα αυτά θα φωτιστούν με αφορμή τη συμπλήρωση 52 χρόνων από την κατάληψη του κτιρίου της Νομικής, τον Φεβρουάριο του 1973: η Νομική Σχολή και το Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ διοργανώνουν την Πέμπτη 20/2, στις 18.00 στο Αμφιθέατρο Ιωάννης Δρακόπουλος (στο κεντρικό κτίριο του ΕΚΠΑ, στα Προπύλαια), την πρώτη από μία σειρά συνολικά πέντε εκδηλώσεων με θεματικές γύρω από τομείς του πολιτισμού στα χρόνια της δικτατορίας. Μετά τη μεθαυριανή που αφορά τη μουσική, θα ακολουθήσουν εκδηλώσεις με άξονα το σινεμά (και προτεινόμενο χώρο διεξαγωγής τον κινηματογράφο «Studio»), το θέατρο (στο Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν), τα εικαστικά και τις γκαλερί (με προτεινόμενο χώρο την Εθνική Πινακοθήκη) και, τέλος, για την τέχνη στην εξορία (που θα πραγματοποιηθεί στον εξωτερικό χώρο του ΣΦΕΑ στο πρώην στρατόπεδο του ΕΑΤ-ΕΣΑ). Η κεντρική ιδέα που συνέχει τις εκδηλώσεις είναι η συνύπαρξη και συνομιλία δημιουργών, καλλιτεχνών, ιστορικών με φοιτητές και φοιτητές/τριες που συμμετείχαν στον αντιδικτατορικό αγώνα σε μια προσπάθεια κατανόησης της συμβολής του πολιτισμού στη διαμόρφωσή του.

Η εκδήλωση της μεθεπόμενης Πέμπτης είναι «αφιερωμένη στη σχέση μουσικής και αντιδικτατορικού αγώνα, με επίκεντρο τη λειτουργία των μπουάτ και τον ρόλο τους ως χώρων ελευθερίας έκφρασης και πολιτικής ευαισθητοποίησης. Σημαντικοί καλλιτέχνες αλλά και θαμώνες της εποχής θα μεταφέρουν με τις αφηγήσεις τους το κλίμα μιας ταραγμένης περιόδου κατά τη διάρκεια της οποίας ο πολιτισμός αναδείχθηκε σ’ ένα πολύτιμο καταφύγιο. Οι μπουάτ ήταν μία από τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις τέτοιου είδους “στεκιών” που μέσα από την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους αποτέλεσαν χώρους ελευθερίας αλλά και μύησης σε έναν κόσμο ασύμβατο με το δικτατορικό καθεστώς. Θαμώνες τους υπήρξαν κατεξοχήν φοιτητές και φοιτήτριες που στελέχωσαν το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα με κορυφαία ορόσημα την κατάληψη της Νομικής και την εξέγερση του Πολυτεχνείου».

Στη συζήτηση θα συμμετάσχουν ο Μανώλης Μητσιάς (τραγουδιστής), ο Λάκης Χαλκιάς (τραγουδιστής-τραγουδοποιός), ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης (ιστορικός), ο Ιερώνυμος Λύκαρης (συγγραφέας) και η Μαριάννα Τζιαντζή (συγγραφέας-δημοσιογράφος), με συντονίστρια τη Χάιδω Μπάρκουλα (ΕΔΙΠ, Τμήμα Κοινωνιολογίας-Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ). Χαιρετισμούς θα απευθύνουν ο κοσμήτορας της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ Κωνσταντίνος Χριστοδούλου και οι καθηγητές Σπύρος Βλαχόπουλος, με την επιπλέον ιδιότητα του μέλους του Συμβουλίου Διοίκησης του Πανεπιστημίου και ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ως πρόεδρος της Δ.Ε. του Ιστορικού Αρχείου.

Ο όρος «μπουάτ» είναι γαλλικός και παραπέμπει στη λέξη «κουτί», σε ένα εύστοχο όσο και χαριτωμένο «παιχνίδι» της γλώσσας γι’ αυτούς τους μικρούς χώρους που, χάρη στις λιλιπούτειες σκηνές τους ή και στην απουσία σκηνής, επέτρεπαν την άμεση επικοινωνία του καλλιτέχνη με το κοινό. Στην Ελλάδα τέτοιοι χώροι άρχισαν να δημιουργούνται δεκάδες προδικτατορικά, ακολουθώντας το παράδειγμα του Γιώργου Μπουκουβάλα, ο οποίος πρώτος είχε ανοίξει το 1960 τον «Τιπούκειτο», στην οδό Νικοδήμου στην Πλάκα, οργανώνοντας διαδοχικές εμφανίσεις των νεαρών Λάκη Παππά και Κώστα Χατζή. Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα εμφανίστηκαν κυρίως στην Πλάκα ή στο ευρύτερο κέντρο πάντως, χώροι που θεωρούνται σήμερα ιστορικοί: «Λήδρα», «Απανεμιά», «Αυλαία», «Δώμα», «Εσπερίδες», «Ζυγός» «Ερωτόκριτος», «Κατακόμβη», «Κιβωτός», «Λυχνάρι», «Νεφέλες», «Ρουλότα», «Σκορπιός», «Στοά», «Ταβάνια», «11», «Αγρύπνια» κ.ά. Σε όλους αυτούς τους χώρους, που ήταν και οικονομικά πιο προσιτοί για τους εργάτες, τους μαθητές και τους φοιτητές, οι οποίοι ήταν κατά βάση το κοινό τους, ανθούν οι καλλιτεχνικές συνεργασίες υψηλού κύρους και από το 1964 εδραιώνεται το Νέο Κύμα.

Στη χούντα αυτοί οι πυρήνες καλλιτεχνικής δημιουργίας αλλά και συζητήσεων, ζυμώσεων και επικοινωνίας είναι πολύτιμα καταφύγια. Στην ανέκδοτη αυτοβιογραφία του σε επιμέλεια Κώστα Νέλλα, ο τραγουδοποιός και τραγουδιστής Βαγγέλης Ντίκος, ιδιοκτήτης της «Απανεμιάς» από τις αρχές του 1970, επεσήμαινε πως «Οι μπουάτ υπήρξαν στέκια ανθρώπων συνήθως αριστερής πολιτικής τοποθέτησης. Ο κόσμος αυτός όταν έγινε δικτατορία συνέχισε να έρχεται […] Πολλές φορές κάποιος ή από τους τραγουδιστές ή από τους πελάτες φύλαγε τσίλιες στην πόρτα όταν τραγουδούσαμε ένα απαγορευμένο τραγούδι, μην τυχόν φανεί κάποιος άντρας της ασφάλειας ή της ΕΣΑ». Και το ίδιο είχε επιβεβαιώσει και ο ηθοποιός και ιδιοκτήτης των «Εσπερίδων», ο περίφημος Γιάννης Αργύρης, μιλώντας στον Νικόλα Ζώη («Νέα», 2011): «Εκείνα τα χρόνια το μέρος ήταν κάθε βράδυ γεμάτο. Ερχονταν πάρα πολλοί φοιτητές μαζί με εργάτες, όλοι τους για το τραγούδι. Αν και στα γύρω στενά παραφυλούσαν αστυνομικοί που ζητούσαν ταυτότητα, εκείνοι επέμεναν […] Μπαίναν και άνθρωποι της ασφάλειας. Τους καταλάβαινες από τις αντιδράσεις τους στα τραγούδια».

«Πράγματι η χούντα ανακόπτει το κίνημα των μπουάτ, αλλά η πολιτική τους διάσταση ως στεκιών εντείνεται. Γιατί οι μπουάτ υπήρξαν κυρίως στέκια ανθρώπων με δημοκρατικές τοποθετήσεις. Ο κόσμος αυτός συνέχιζε και επί δικτατορίας να πηγαίνει σε αυτούς τους χώρους», έχει επισημάνει και ο ποιητής, συγγραφέας και «διάδοχος» μέχρι και σήμερα του Ντίκου στην ιδιοκτησία της «Απανεμιάς» Πάνος Δημητρόπουλος. Ο ίδιος είχε κάποτε θυμηθεί για ένα αφιέρωμα της ιστοσελίδας Popaganda και «μια φοβερή ιστορία που μας διηγήθηκε ο συνθέτης Λίνος Κόκοτος: έπαιζε στο πιάνο ένα δικό του ακυκλοφόρητο τραγούδι που έμοιαζε με τραγούδι του Μίκη. Στο χώρο εκείνο το βράδυ ήταν με πολιτικά κάποιοι ασφαλίτες, γιατί μιλάμε για την εποχή της χούντας, που τον διέκοψαν ξαφνικά, τον έδεσαν και τον έβγαλαν έξω. Οι θαμώνες όμως της “Απανεμιάς” ξεσηκώθηκαν και συνέβη το εξής, να τον τραβάνε από την μια οι ασφαλίτες, από την άλλη οι θαμώνες ώσπου το σώμα του αιωρήθηκε στον αέρα για αρκετά λεπτά! Στο τέλος, υπερίσχυσαν οι θαμώνες κι έτσι ο Λίνος γλύτωσε την φυλακή».

Συναντήσεις

Μια ακόμα τέτοια ιστορική στιγμή έχει διηγηθεί και ο Χρήστος Λεοντής. Και ιδού πώς την μετέφερε ο Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, σε παλαιότερο ρεπορτάζ του «Οι νοσταλγικές μπουάτ της Αθήνας και οι παρέες που έγραψαν ιστορία»: «Στο υπόγειο μιας τέτοιας μπουάτ, το 1973 –“Αγρύπνια” το όνομά της και είκοσι μέρες η “ζωή” της ελέω δικτατορίας– κατέβηκε ο Νίκος Ξυλούρης για να ακούσει και ο ίδιος την παράσταση του Χρήστου Λεοντή, για την οποία είχε δημιουργηθεί θόρυβος. Εκεί ο συνθέτης γνωρίστηκε με τον Ξυλούρη και εκεί οφείλει τη γέννησή του ένας από τους σημαντικότερους ελληνικούς δίσκους όλων των εποχών: το “Καπνισμένο Τσουκάλι”». Τα μελοποιημένα από τον Λεοντή ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου προέρχονταν συμπτωματικά από τη συλλογή «Αγρύπνια» και ήταν γραμμένα την περίοδο 1948-49, όσο ο ποιητής ήταν εξόριστος στη Λήμνο.

Οσο για την ιστορία της πρώτης ζωντανής εκτέλεσης των τραγουδιών, αυτή έγινε τις μέρες της κατάληψης της Νομικής τον Φλεβάρη του 1973 και την έχει αφηγηθεί ο ίδιος ο Χρήστος Λεοντής: «Εν τω μεταξύ ξεσπούν τα γεγονότα με την κατάληψη στη Νομική τον Φλεβάρη του ’73. Την επόμενη το βράδυ κατέβηκα στο κέντρο. Είχαν ήδη προχωρήσει τα γεγονότα, διαδηλώσεις, συλλήψεις κ.λπ. [...]. Εφτασα στην Πλάκα. Εκεί, υπήρχε μια μπουάτ που τραγουδούσε ο Γιώργος Ζωγράφος. Μπαίνω μέσα και βλέπω γύρω στους 40-50 φοιτητές, άλλους ματωμένους, άλλους με τα μάτια πρησμένα από τα δακρυγόνα, όλους στην ίδια κατάσταση με μένα... Με καλεί ο Ζωγράφος αν θέλω να παίξω κάτι δικό μου. Εκείνη την ώρα, το μόνο που είχα στο μυαλό μου ήταν τα τραγούδια του Ρίτσου. Κάθομαι λοιπόν στο πιάνο, συγκεντρώνομαι και προσπαθώ να τα θυμηθώ. Παίζω το πρώτο κομμάτι, μετά το δεύτερο, μετά το τρίτο, χωρίς να σταματήσω καθόλου ενδιάμεσα... Δεν χειροκρότησε κανείς, αλλά μόλις γύρισα το κεφάλι, είδα όλα τα παιδιά αγκαλιασμένα ανά δύο, σκυφτά και να κλαίνε».

Είναι λοιπόν εξαιρετικά εύστοχη η σκέψη του Ιστορικού Αρχείου ΕΚΠΑ για αυτή τη σειρά εκδηλώσεων για τη σχέση της τέχνης με τον αντιδικτατορικό αγώνα και εν προκειμένω για την οργανική και άμεση σχέση των μεγάλων μουσικών έργων και τραγουδιών με τον αγώνα κατά της χούντας, με επίκεντρο τις μπουάτ. Οι ενδιαφερόμενοι σημειώστε πως η εκδήλωση είναι ανοιχτή και δωρεάν για το κοινό.