«Νεότερα μνημεία» ο Καραγκιόζης, ο Χατζηαβάτης, ο Μπαρμπαγιώργος

Αν καινοτόμος σε πρόσωπα και θέματα και εμπνευστής του ελληνικού χαρακτήρα του θεάτρου σκιών θεωρείται ο περίφημος Μίμαρος, ο Πατρινός ψάλτης και κορυφαίος καραγκιοζοπαίχης Δημήτριος Σαρδούνης (Πάτρα, 1859-1912), που μιμούνταν με χαρακτηριστική ευκολία φωνές, ο διάδοχός του, μαθητής του ίδιου αλλά και του Θεοδωρέλλου, Σωτήρης Σπαθάρης (1892-1974) και ο -και ζωγράφος- γιος του Ευγένιος Σπαθάρης (1924-2009) είναι εκείνοι που καθιέρωσαν τον Καραγκιόζη όχι μόνον ως σημαντικό ελληνικό παραδοσιακό δρώμενο, αλλά και «ως εξαιρετικό είδος τέχνης και τεχνικής, χωρίς να χάσει τη γνήσια λαϊκότητα που εκπροσωπεί». Επιπλέον, ο Ευγένιος Σπαθάρης «προσέφερε νέα διάσταση και “ζωή” στον Καραγκιόζη, καθώς εκσυγχρόνισε και εμψύχωσε τον λαϊκό ήρωα μέσα από το θέατρο, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, τη μουσική, τη ζωγραφική, και τον έκανε γνωστό σε όλον τον κόσμο». Κι αυτήν την ιδιαιτερότητα και την προσφορά πατέρα και γιου Σπαθάρηδων επισήμανε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη χθες, ανακοινώνοντας ότι τα 465 αντικείμενα, που συγκροτούν τη συλλογή του (ΝΠΔΔ) Σπαθαρείου Μουσείου Θεάτρου Σκιών του Δήμου Αμαρουσίου, θα προστατεύονται εφεξής ως νεότερα μνημεία.

Την απόφαση χαρακτηρισμού τους έλαβε το ΥΠΠΟ, με το σκεπτικό ότι «αποτελούν μοναδικά και σπάνια τεκμήρια της ιστορίας του θεάτρου σκιών στην Ελλάδα, των ιστορικοπολιτικών και κοινωνικών συνθηκών της εκάστοτε εποχής δημιουργίας τους και των πρωταγωνιστών της, καθώς και της εξέχουσας συμβολής του Ευγένιου Σπαθάρη και του πατέρα του, Σωτήρη Σπαθάρη, στην εξέλιξη και προβολή του Καραγκιόζη στη σύγχρονη Ελλάδα. (...) Με τον χαρακτηρισμό της συλλογής του Σπαθαρείου Μουσείου ως μνημείο, αναγνωρίζουμε την ιδιαίτερη καλλιτεχνική, ιστορική και λαογραφική αξία της συλλογής, ως τεκμήριο της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αλλά και τη σημαντική προσφορά του Ευγένιου Σπαθάρη με το έργο και τη δωρεά του στο να διατηρηθεί ζωντανή η ιστορία του ελληνικού θεάτρου σκιών».

Τα 465 στοιχεία, φιγούρες και σκηνικά κυρίως, συνιστούν έναν «θησαυρό» μνήμης, τέχνης και τεχνικής από σκαλιστό χαρτόνι, δέρμα και ζελατίνη. Ως εκθέματα στο Σπαθάρειο Μουσείο διατρέχουν μία μεγάλη περίοδο που εκκινεί από το 1894 και μετά ακολουθεί όλη την πορεία του έργου του Ευγένιου Σπαθάρη, από τα πρώτα βήματά του μαζί με τον πατέρα του, τη δεκαετία του ’30, έως και το τέλος της ζωής του, το 2009. Κατανέμονται σε τέσσερις ενότητες:

Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει φιγούρες κατασκευασμένες από χαρτόνι, που αποτελούσε το βασικό υλικό κατασκευής τους στα πρώιμα στάδια του Καραγκιόζη στην Ελλάδα, αλλά και αργότερα. Συνολικά περιλαμβάνει 87 φιγούρες και σκηνικά, του Σωτήρη αλλά και του Ευγένιου Σπαθάρη, κατασκευασμένα μεταξύ του 1930 και του 1972. Μεταξύ αυτών και ο πρώτος «τηλεοπτικός» Καραγκιόζης που προβλήθηκε το 1966, πρώτη χρονιά λειτουργίας του Ελληνικού Πειραματικού Σταθμού Τηλεόρασης του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ).

Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει 18 βασικές φιγούρες του Ευγένιου Σπαθάρη, δημιουργημένες μεταξύ 1935-1980 από δέρμα, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να διευκολύνει την προβολή μέσα από τον μπερντέ του χρώματος που είχαν οι επιζωγραφισμένες φιγούρες - αφού το δέρμα είναι διαπερατό στο φως.

Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται έργα από τη ζελατίνη που αντικατέστησε το σκαλιστό χαρτόνι και το δέρμα. Το νέο υλικό είχε φέρει στην Ελλάδα από την Αμερική ο Θεοδωρόπουλος το 1923. Αργότερα, περί το τέλος της δεκαετίας του ’70 και αυτή αντικαταστάθηκε από το πλαστικό, εξυπηρετώντας την προσαρμογή του Καραγκιόζη στις ανάγκες της έγχρωμης τηλεοπτικής παρουσίασής του. Τα περισσότερα θέματα σε αυτήν την ενότητα προέρχονται από την ελληνική μυθολογία, την Ιστορία και την πολιτική.

Η τελευταία ενότητα αφορά τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν στις παραστάσεις, όπως μουσικά όργανα ή φιγούρες από ξένα θέατρα σκιών, καθώς και βιβλία, αφίσες, δημοσιογραφικά άρθρα κ.ά.

Το Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών είχε ιδρυθεί το 1991 κι αρχικά στεγάστηκε σε ένα ανακαινισμένο νεοκλασικό κτίριο στην πλατεία Κασταλίας, στο Μαρούσι, φιλοξενώντας ολόκληρη τη συλλογή του Ευγένιου Σπαθάρη - την οποία κατέγραψε η κόρη του και διευθύντρια του Μουσείου Μένια Σπαθάρη. Αργότερα μεταστεγάστηκε στο μεγαλύτερο και λειτουργικότερο νεοκλασικό ιδιόκτητο κτίριο του δήμου, στη Βορείας Ηπείρου 27. Το 2000 καθιερώθηκε να λαμβάνει χώρα εκεί το ετήσιο Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών, τα «Σπαθάρεια», με τη συμμετοχή αξιόλογων καραγκιοζοπαιχτών, τόσο από την Ελλάδα όσο και από το εξωτερικό.Το 2003 ο Ευγένιος Σπαθάρης δώρισε επισήμως τη συλλογή του στον Δήμο Αμαρουσίου.

Το θέατρο σκιών που είναι, ας θυμίσουμε, εγγεγραμμένο στοιχείο στο Εθνικό Ευρετήριο της Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, έχει, σύμφωνα με την ανακοίνωση το ΥΠΠΟ, «τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα. Στα Καβείρια και στα Ελευσίνια Μυστήρια, που είχαν τελετουργικό χαρακτήρα, η σκιά που έδινε έμφαση στο υπερφυσικό στοιχείο των μυστηρίων, έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη χρονολογείται στις 18 Αυγούστου 1841. Εμφανίστηκε το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στην Ηπειρο, για να αναπτυχθεί στην Πάτρα, μέσα από καινοτομίες που επέφερε σε πρόσωπα και θέματα ο καραγκιοζοπαίχτης Μίμαρος μετατρέποντας τον Καραγκιόζη σε ελληνικό οικογενειακό θέατρο. Οι μαθητές του Μίμαρου εμπλούτισαν το θέατρο σκιών και παρέδωσαν την τέχνη στον Σωτήρη Σπαθάρη, στον Αντώνη Μόλλα και στον Χρήστο Χαρίδημο.

Ο Σωτήρης Σπαθάρης, πατέρας του Ευγένιου, γεννήθηκε το 1892 στη Σαντορίνη και μεγάλωσε με τους θετούς γονείς του στο Μεταξουργείο. Καθοριστική στιγμή στη ζωή του ήταν όταν παρακολούθησε μια παράσταση Καραγκιόζη από τον καραγκιοζοπαίχτη Γιάννη Μπράχαλη. Τότε κατάλαβε ότι αυτό ήθελε κάνει επαγγελματικά στη ζωή του. Αρχισε να παρακολουθεί φανατικά τις παραστάσεις όλων των σημαντικών καραγκιοζοπαιχτών εκείνης της εποχής και ξεκίνησε να δίνει παραστάσεις και ο ίδιος, ενώ παράλληλα δούλευε ως οικοδόμος. Στις περιοδείες έπαιρνε μαζί του τον γιο του, Ευγένιο, που γεννήθηκε το 1924 στην Κηφισιά, ο οποίος μυήθηκε από πολύ νωρίς στην τέχνη του Καραγκιόζη. Στις δεκαετίες του 1930 και 1940 ο Σπαθάρης έγινε ο αγαπημένος καραγκιοζοπαίχτης των καλλιτεχνών και των διανοούμενων της Αθήνας. Βοηθοί του πάντα για τα σκηνικά και τα κουστούμια ήταν η γυναίκα και ο γιος του. Η προσφορά του Σωτήρη Σπαθάρη στο θέατρο σκιών ήταν σημαντικότατη. Ηταν ο πρώτος που εισήγαγε στον Καραγκιόζη τη λεγόμενη διαφημιστική “ρεκλάμα”, χαρακτηριστικό είδος λαϊκής ζωγραφικής».