«Χαραγές στο σώμα της κυπριακής αρχαιολογίας από τη βίαιη διχοτόμηση»

Πενήντα χρόνια από το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο συμπληρώθηκαν φέτος και σ’ αυτή τη λυπηρή επέτειο γεγονότων, που δεν έπαψαν ποτέ να είναι επώδυνη μνήμη, αποφάσισε να συμμετάσχει το κυπριακό Τμήμα Αρχαιοτήτων με τον τρόπο του. Τρόπος που αποδείχτηκε συγκλονιστικός. Διότι με σκηνοθέτρια τη Δανάη Στυλιανού και επιστημονική ομάδα της παραγωγής με υπεύθυνη την έφορο Αρχαιοτήτων, Ευτυχία Ζαχαρίου, και μέλη τις Ευθυμία Αλφα και Αννα Σατράκη, γυρίστηκε το ντοκιμαντέρ «Σκάμματα», που αποτίνει φόρο τιμής στους αρχαιολόγους, Κύπριους και ξένους, αλλά και στα μέλη του τότε προσωπικού του Τμήματος Αρχαιοτήτων, οι οποίοι και τις ημέρες της εισβολής συνέχιζαν, σε συνθήκες πολέμου, το πολύτιμο ερευνητικό και ανασκαφικό τους έργο σε όλο το νησί. Μια λιγότερο γνωστή εκδοχή του κυπριακού ηρωισμού, της αυταπάρνησης και της αφοσίωσης μέσα στον ζόφο φωτίζουν δηλαδή τα «Σκάμματα». Και μήπως ακόμα κι ο τίτλος της ταινίας δεν έχει μία πολυσημία (σκάμματα, χαρακώματα, διαχωριστική γραμμή);

Αυτό, λοιπόν, το ντοκιμαντέρ, που έκανε πρεμιέρα τον Σεπτέμβριο στο Δημοτικό Θέατρο Λευκωσίας, προβάλλεται για πρώτη φορά στην Αθήνα, απόψε στις 19.00, στο Ολύμπια-Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας» (Ακαδημίας 59), με ελεύθερη είσοδο, φτάνει να προμηθευτεί κάποιος ατομικό δελτίο εισόδου, που θα διατίθεται στο ταμείο του θεάτρου από τις 17.30. Την πρωτοβουλία για τη διοργάνωση της προβολής είχαν ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, ο Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων και το Τμήμα Αρχαιοτήτων του υφυπουργείου Πολιτισμού της Κύπρου. Και με αυτή την αφορμή μιλήσαμε με την κ. Ζαχαρίου.

● Πώς αποφασίσατε να αφιερώσετε ένα ντοκιμαντέρ στο θέμα του πολέμου του 1974;

Η ιδέα για τη συγκεκριμένη παραγωγή γεννήθηκε στο Τμήμα Αρχαιοτήτων, όταν διαπιστώσαμε την ανάγκη να δημιουργηθεί ένα ντοκουμέντο αφηγήσεων σε πρώτο πρόσωπο από τους πρωταγωνιστές της κυπριακής αρχαιολογίας, στα χρόνια μετά την ανεξαρτησία. Δυστυχώς, αυτή η γενιά των αρχαιολόγων χάνεται και νιώσαμε ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να αποτυπώσουμε τις πρωτογενείς μαρτυρίες τους, για εκείνα τα χρόνια που καθόρισαν την εξέλιξη της κυπριακής αρχαιολογίας. Αφορμή για να το κάνουμε στάθηκε η επέτειος των πενήντα χρόνων από το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή. Αποφασίσαμε η συμβολή του Τμήματος Αρχαιοτήτων στην καταδίκη των τραγικών γεγονότων του 1974 να είναι μέσα από αυτή την κατάθεση μαρτυριών από ανθρώπους –Κύπριους και μη–, που ήταν μάχιμοι τότε στο πεδίο της ανασκαφής και της έρευνας στο σήμερα κατεχόμενο τμήμα του νησιού και στη λειτουργία του Κυπριακού Μουσείου.

● Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές και πού βρίσκονται σήμερα;

Με τους επτά πρωταγωνιστές μας διατηρούμε ιδιαίτερα στενές σχέσεις μέσα στα χρόνια, ενώ κάποιοι ήταν και συνάδελφοί μας. Πρόκειται για άτομα που εξακολουθούν να είναι ενεργά στα αρχαιολογικά πράγματα του τόπου. Η Marguerite Yon ανέσκαψε στην αρχαία Σαλαμίνα από το 1965 και έπειτα συνέχισε την αρχαιολογική έρευνα στο Κίτιον, η Odile Daune-Le Brun, η οποία ήταν μέλος της γαλλικής αρχαιολογικής αποστολής στη Νεολιθική θέση Απόστολος Ανδρέας-Κάστρος από το 1970 και αργότερα, ως εκτοπισμένοι αρχαιολόγοι συνέχισαν έρευνες στη Χοιροκοιτία, η Βρετανίδα Alison South που ανέσκαψε στον Αγ. Επίκτητο – Βρυσί από το 1969 και μετά στην περιοχή της Καλαβασού και η Αυστραλιανή καθηγήτρια Jennifer Webb, με μεγάλο ανασκαφικό έργο σε διάφορες θέσεις του νησιού, η οποία σήμερα μελετά υλικό στο Κυπριακό Μουσείο, το οποίο προέρχεται από κατεχόμενες αρχαιολογικές θέσεις που ανασκάφηκαν πριν το 1974. Παράλληλα, το ντοκιμαντέρ καταγράφει τις εμπειρίες συναδέλφων μας, του δρα Σοφοκλή Χατζησάββα, πρώην διευθυντή του Τμήματος Αρχαιοτήτων, ο οποίος το 1973 διεξήγαγε σημαντικότατη αρχαιολογική επισκόπηση στο τώρα κατεχόμενο μέρος της Κύπρου, και οι τεχνικοί επιθεωρητές Γιάννης Χατζησάββας και Μαρία Χατζηνικολάου, που έχουν έντονες μνήμες από το Κυπριακό Μουσείο πριν και μετά τα γεγονότα του 1974.

● «Σκάμματα» αρχαιολογικά. Αλλά και πολεμικά χαρακώματα και γραμμή διχοτόμησης;

Η λέξη «Σκάμματα» λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα και κουβαλά διαφορετικά νοήματα, καθώς εξελίσσεται η αφήγηση. Στο πρώτο μέρος, όπου κυριαρχούν οι εικόνες από ανασκαφές που γίνονταν στο βόρειο –τώρα κατεχόμενο– τμήμα του νησιού, είναι κυριολεκτικά η ίδια η διαδικασία της ανασκαφής. Είναι τα σκάμματα των αρχαιολογικών αποστολών που, αμέσως μετά την ανεξαρτησία, με πρόσκληση του Τμήματος Αρχαιοτήτων, έψαχναν στην κυπριακή γη επιστημονικές απαντήσεις σε πολλά ερευνητικά προβλήματα. Στη συνέχεια, γίνονται τα σκάμματα του πολέμου. Το ίδιο το Κυπριακό Μουσείο ήταν στις μέρες του πραξικοπήματος και της εισβολής ένα χαράκωμα του πολέμου, αφού, σε απόσταση αναπνοής από τη γραμμή αντιπαράθεσης, δόθηκε η μεγάλη μάχη για την προστασία των αρχαιοτήτων και τη φυγάδευσή τους στην Αθήνα. Εν τέλει σκάμματα είναι οι χαραγές που άφησε στο σώμα της κυπριακής αρχαιολογίας το βίαιο, το αφύσικο σπάσιμο του νησιού στα δύο. Πέρα από τα μεγάλα τραύματα που άφησε ο πόλεμος σε πολλά επίπεδα στην Κύπρο, ο ακρωτηριασμός της επιστημονικής έρευνας είναι ένα από αυτά. Ως αρχαιολόγοι, δεν είμαστε πλέον σε θέση να εξετάσουμε το νησί μας ως μια ενιαία νησιωτική οντότητα, αφού η νόμιμη αρχαιολογική έρευνα διακόπηκε βίαια. Ενώ, για παράδειγμα, οι συνεχιζόμενες αρχαιολογικές έρευνες στο υπόλοιπο νησί φανερώνουν ότι η πρώτη παρουσία ανθρώπων στην Κύπρο μετακινείται ολοένα και πιο πίσω στον χρόνο, τα δεδομένα για το κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου δεν είναι προσβάσιμα διαθέσιμα.

● Πού βρίσκονται σήμερα τα ευρήματα και σε τι κατάσταση είναι;

Τα ευρήματα από κάποιες από αυτές τις ανασκαφές, όπως από τις ανασκαφές στον Απόστολο Ανδρέα και τη Λάπηθο ευτυχώς μεταφέρθηκαν στο Κυπριακό Μουσείο και έτσι διασώθηκαν και είναι δυνατή η μελέτη τους σήμερα. Ευρήματα από άλλες ανασκαφές, όπως για παράδειγμα τον Αγιο Επίκτητο-Βρυσί ή τη Σαλαμίνα, παρέμειναν σε αποθήκες του Τμήματος στην Αμμόχωστο ή των ξένων αποστολών στα Κατεχόμενα και έτσι αγνοείται η τύχη τους. Σε κάποιες περιπτώσεις εντοπίζουμε κάποιες από τις αρχαιότητες σε δημοπρασίες στο εξωτερικό και καταφέρνουμε να τις επαναπατρίσουμε, ενώ σε άλλες περιπτώσεις η τύχη των αντικειμένων αυτών αγνοείται εντελώς.

● Πολλοί βλέπουν την αρχαιολογία περιχαρακωμένα ως μία επιστήμη που ασχολείται με το πολύ μακρινό παρελθόν μόνο. Αποδεικνύεται (και) μ’ αυτό το ντοκιμαντέρ το αντίθετο.

Η αρχαιολογία είναι μια από τις πιο ανθρωποκεντρικές επιστήμες. Μελετά τα αρχαία αντικείμενα, επειδή αυτά είναι τα απτά και διατηρημένα κατάλοιπα του ανθρώπου του παρελθόντος. Το σύνολο του υλικού πολιτισμού της αρχαιότητας είναι ο φορέας της ανθρώπινης διάνοιας και δημιουργικότητας. Ωστόσο, αυτό που ενδιαφέρει εν τέλει τους αρχαιολόγους είναι ο ίδιος ο άνθρωπος μέσα στην ιστορική του διαδρομή στον χρόνο. Είτε μελετούμε το μακρινό είτε το πρόσφατο παρελθόν, το ζητούμενο για μας τους αρχαιολόγους είναι να αντιληφθούμε τα μεγάλα γιατί και πώς, που διαμόρφωσαν τη ζωή των ανθρώπων που πέρασαν από τον τόπο μας και καθορίζουν τις δικές μας επιλογές στο σημερινό πέρασμά μας από τον ίδιο τόπο. Αρα, θέλω να καταλήξω στο ότι η αρχαιολογία μελετά το παρελθόν, για να βοηθήσει τον άνθρωπο να καταλάβει το παρόν και να δημιουργήσει το μέλλον με εφόδιο την αυτογνωσία.

● Στη διάρκεια των γυρισμάτων υπήρξαν στιγμές προσωπικής συγκινησιακής φόρτισης;

Ημασταν παρούσες στις συνεντεύξεις και ακούσαμε την πλήρη αφήγηση του κάθε πρωταγωνιστή. Υπήρξαν πολλές στιγμές φόρτισης και από τη δική τους πλευρά και από τη δική μας. Οι πρωταγωνιστές μας χρειάστηκε να επαναφέρουν μνήμες ευχάριστες και δυσάρεστες, μνήμες που τους έφεραν αντιμέτωπους τόσο με τον εαυτό τους όσο και με τα γεγονότα που εξιστορούν. Θελήσαμε όμως το αποτέλεσμα, αυτό που βλέπει ο θεατής, να μην έχει μελοδραματισμούς και χαιρόμαστε γιατί η σκηνοθέτρια, η Δανάη Στυλιανού, κατάφερε να πετύχει ακριβώς αυτό. Να είναι μια ταινία με διάχυτη την αίσθηση της νοσταλγίας, χωρίς συναισθηματικές υπερβολές.

● Πώς υποδέχτηκαν οι Κύπριοι θεατές την προβολή;

Η υποδοχή από το κοινό και στις τρεις προβολές που έγιναν μέχρι στιγμής στην Κύπρο ήταν ενθουσιώδης. Χαιρόμαστε γιατί την είδαν μαζί μας άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα, συνάδελφοι που επίσης εργάζονταν στο Τμήμα εκείνη την εποχή αλλά και νέοι άνθρωποι που μαθαίνουν με πόσο πολλούς και διαφορετικούς τρόπους άγγιξε ο πόλεμος και η συνεχιζόμενη κατοχή τον τόπο μας. Ιστορίες βεβαίως μπορούν να μας πουν και άλλοι άνθρωποι της κυπριακής αρχαιολογίας και αυτές οφείλουμε να τις συλλέξουμε και να τις διατηρήσουμε.

● Υπήρξε εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης ενδιαφέρον να προβληθεί αυτή η ταινία επίσημα ως «μάρτυρας» της βαθιάς σχέσης που συνδέει το τότε με το σήμερα, των ουσιαστικών «αδελφικών» δεσμών Ελλάδας-Κύπρου;

Η προβολή στις 13 Δεκεμβρίου είναι η πρώτη στην Αθήνα. Διοργανώθηκε κατόπιν πρόσκλησης από τον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων και με την ευγενική παραχώρηση του Δημοτικού Θεάτρου από τον Δήμο Αθηναίων. Ευελπιστούμε ότι θα υπάρξουν και άλλες αφορμές, για να προβληθεί ξανά στην Ελλάδα. Θεωρούμε εξαιρετικής σημασίας το γεγονός ότι προβάλλεται στην πόλη που φιλοξένησε για τέσσερα ολόκληρα χρόνια τα εκθέματα που φυγαδεύτηκαν από το Κυπριακό Μουσείο μετά τον πόλεμο, για να σωθούν. Το Κυπριακό Μουσείο ήταν τότε λίγα μόνο μέτρα απόσταση από τη γραμμή αντιπαράθεσης και κανένας δεν γνώριζε τι θα ακολουθούσε μετά τις δύο φάσεις της εισβολής του 1974. Τα εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου στήθηκαν εκτάκτως σε χώρο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, από το 1975 μέχρι το 1979, που επέστρεψαν στην Κύπρο, σε πείσμα της βιαιότητας του πολέμου και της παράνοιας που δημιούργησαν οι συνέπειες της κατοχής. Η Αθήνα και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ήταν προφανώς ο πιο κατάλληλος και φιλόξενος χώρος για αυτή την έκτακτη, «σωστική» -αν μου επιτρέπεται ο όρος- έκθεση.