Για την τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας

Φέτος συμπληρώνεται μισός αιώνας από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στη χώρα μας, μετά την κατάρρευση της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών. Σε μια κομβική χρονιά, με εκλογές σχεδόν σε όλο τον κόσμο, με την ανησυχητική άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη, η Εθνική Πινακοθήκη οργανώνει μια επίκαιρη έκθεση για τις τέχνες, τις κοινωνικές αλλαγές και τη Δημοκρατία. Είναι η πρώτη μεγάλη διεθνής έκθεση που διερευνά την καλλιτεχνική δημιουργία ενάντια στον ολοκληρωτισμό και την προσπάθεια επανίδρυσης της Δημοκρατίας σε Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία τις δεκαετίες 1960-1970, εμβαθύνοντας στις ιστορικές ιδιαιτερότητες της κοινής εμπειρίας. Εχει τίτλο «Δημοκρατία» και εγκαινιάζεται στις 11 Ιουλίου σε επιμέλεια της διευθύντριας της Εθνικής Πινακοθήκης Συραγώς Τσιάρα, ενω περιλαμβάνει 140 έργα καθώς και αφίσες, βιντεοπροβολές, περφόρμανς από 55 καλλιτέχνες και ομάδες καλλιτεχνών σε συνεργασία με άλλα μεγάλα μουσεία, όπως Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía (Μαδρίτη), Museu d’Art Contemporani de Barcelona (Βαρκελώνη), Centro de Arte Moderna Gulbenkian (Λισαβόνα), Foundation Ernesto de Sousa, δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές από την Ελλάδα και την Πορτογαλία κ.ά.

Με άξονα την τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, η έκθεση αντιμετωπίζει συγκριτικά την πολιτική λειτουργία της τέχνης στα δικτατορικά καθεστώτα του ευρωπαϊκού Νότου και διερευνά την ποικιλομορφία των καλλιτεχνικών αναζητήσεων, τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις, τις καλλιτεχνικές πρακτικές που γεννήθηκαν μέσα από τον αγώνα για ελευθερία, καθώς και την ενεργό κληρονομιά τους. Συγκεκριμένα, εστιάζει στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, τη μετάβαση από τα αυταρχικά καθεστώτα στα δημοκρατικά πολιτεύματα και τον ρόλο των καλλιτεχνών στη διεκδίκηση των πολιτικών ελευθεριών, με κύριους θεματικούς άξονες «Το Πρόσωπο του Εχθρού», την «Αντίσταση», την «Εξέγερση» και τη «Διέγερση». Η εκθεσιακή δραστηριότητα εκείνη την εποχή, η συγκρότηση καλλιτεχνικών ομάδων, ο κριτικός λόγος, ο ρόλος της αφηρημένης τέχνης, η ανάδειξη του κριτικού ρεαλισμού, η τέχνη της διαμαρτυρίας μέσω της αφίσας, της χαρακτικής και της περφόρμανς, η διεκδίκηση της ορατότητας του σώματος σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, καθώς και η συνολικότερη εμπλοκή της τέχνης στη δημόσια σφαίρα επισφραγίζουν το αίτημα του εκδημοκρατισμού και αποτελούν σημαντικά πεδία έρευνας και εικαστικής δραστηριότητας.

Οσον αφορά το ιστορικό πλαίσιο, όπως το περιγράφει η Συραγώ Τσιάρα: Το 1974, επτά χρόνια μετά την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας, η δημοκρατία αποκαθίσταται στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, η 24η Ιουλίου αποτελεί την ημερομηνία-ορόσημο για την κατάρρευση της χούντας, αφού έχει προηγηθεί τον Νοέμβριο του ’73 η εξέγερση των φοιτητών του Πολυτεχνείου, ενώ η έναρξη των διαδικασιών εκδημοκρατισμού λαμβάνει χώρα στον απόηχο του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.

Κατά την ίδια, λίγο ώς πολύ, περίοδο κορυφώνονται οι ιστορικές εξελίξεις που έθεσαν τέλος στα συντριπτικά μακροβιότερα αυταρχικά καθεστώτα του Franco στην Ισπανία (1936/1939-1975) και των Salazar-Caetano (1933-1974) στην Πορτογαλία. Οι διαδικασίες εκδημοκρατισμού των τριών χωρών του ευρωπαϊκού Νότου εντάσσονται στο τρίτο παγκόσμιο κύμα εκδημοκρατισμού το οποίο ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1970, για να συνεχιστεί και την επόμενη δεκαετία με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενώ επιπλέον ώθηση στον εκδημοκρατισμό προσέφερε η αποαποικιοποίηση η οποία συντελέστηκε κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Οι μεταβάσεις στις δύο χώρες της Ιβηρικής προφανώς ακολούθησαν διαφορετική διαδρομή καθώς ο Adolfo Suárez ανέλαβε τη σταδιακή αποκατάσταση της λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών μετά τον θάνατο του δικτάτορα Franco υιοθετώντας πολιτική αμνηστίας, ενώ στην Πορτογαλία η Επανάσταση των Γαριφάλων τον Απρίλιο του 1974 που ανέτρεψε τον δικτάτορα Marcelo Caetano σημάδεψε τη μετάβαση στη δημοκρατία με επαναστατικές διεργασίες οδηγώντας σε ελεύθερες εκλογές. Στη δική μας περίπτωση, η περίοδος που ξεκινά με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι και τις πρώτες βουλευτικές εκλογές μετά τη δικτατορία των συνταγματαρχών να διεξάγονται στις 17 Νοεμβρίου του 1974 ορίζεται ως Μεταπολίτευση.

Οπως σημειώνει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης: «Η έκθεση πραγματοποιείται σε μια διεθνή συγκυρία που δεν μας επιτρέπει να εφησυχάζουμε, αλλά επιβάλλει τη συνεχή επαγρύπνηση για την υπεράσπιση της δημοκρατίας καθώς πληθαίνουν οι ακραίες φωνές που κεφαλαιοποιούν την κοινωνική δυσαρέσκεια από τις παρατεταμένες και αλλεπάλληλες κρίσεις, παρατηρείται μειωμένη συμμετοχή στις εκλογές, αμφισβητούνται το κύρος και η αξιοπιστία των θεσμών, ενώ επικρατούν ο φόβος και η επισφάλεια. Οι επέτειοι είναι μια ευκαιρία αναστοχασμού πάνω στη δυναμική των ιστορικών βιωμάτων, μια αφορμή να ξανακοιτάξουμε μέσα μας και γύρω μας για να διαπιστώσουμε τι πετύχαμε, πόσο αλλάξαμε και σε ποιο βαθμό η εμπειρία του παρελθόντος συμβάλλει στη διαμόρφωση της συλλογικής μας ταυτότητας στο παρόν ή ενημερώνει τον σχεδιασμό μας για το μέλλον».

Στη «Δημοκρατία», που θα διαρκέσει έως τις 2 Φεβρουαρίου 2025 και περιλαμβάνει επίσης κινηματογραφικό αφιέρωμα και συνέδριο με θέμα τη δημοκρατία και τις εικαστικές τέχνες, θα παρουσιαστούν έργα των: Alberto Solsona, Agrupación de Plásticos Jóvenes, Αλέξη Ακριθάκη, Ana Hatherly, Χρήστου Καπράλου, Κλεοπάτρας Δίγκα, Cristóbal Aguilar, Δημήτρη Αληθεινού, Δημήτρη Μυταρά, Δημήτρη Περδικίδη, Δημοσθένη Σκουλάκη, Δημοσθένη Κοκκινίδη, Equipo Crónica, Ernesto de Souza, Eugènia Balcells, Eulalia Grau, Fernando Coco Bedoya, Fernando Botero, Francisco Álvarez, Γιώργου Σικελιώτη, Γεώργιου Βακιρτζή, Γιώργου Ιωάννου, Ηρώς Κανακάκη, Jaume Xifra, Joan Rabascall, José Antonio Alcácer Garmendia, Αλέκου Λεβίδη, Κωνσταντίνου Μαλάμου, Κυριάκου Κατζουράκη, Λευτέρη Κανακάκι, Λήδας Παπακωνσταντίνου και άλλων.