Αν η Penny Siopis κυβερνούσε, ο κόσμος θα ήταν καλύτερος

Μια Ελληνίδα που γεννήθηκε στη Νότια Αφρική και με το ιστορικά και πολιτισμικά φορτισμένο έργο της και την πολιτική της δράση έχει ασκήσει κριτική στην αποικιοκρατία, το απαρτχάιντ, τον ρατσισμό, τον σεξισμό. Μία από τις πλέον σημαντικές φωνές της γενιάς της, με διεθνές εκτόπισμα και ιδιαίτερη επιρροή στη νεότερη γενιά Aφρικανών καλλιτεχνών. Μια πραγματική καλλιτέχνιδα, με όλη τη σημασία της λέξης, με κοινωνική συνείδηση, ηθική και πολιτική στάση, που έχει διανύσει πάνω από 50 χρόνια στην τέχνη με τρομερή αφοσίωση.

Ετσι η Κατερίνα Γρέγου μάς συστήνει την Penny Siopis (Πέννυ Σιώπης) καθώς έπειτα από διετή συνεργασία με την καλλιτέχνιδα εγκαινίασε την Παρασκευή την πρώτη της αναδρομική στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης με τίτλο «For Dear Life». Κι αυτή η έκθεση με έργα ορόσημα για τη σύγχρονη αντιαποικιακή και φεμινιστική τέχνη, αλλά και με νέες δημιουργίες της σπουδαίας καλλιτέχνιδας της διασποράς, φαίνεται να είναι η πιο συναρπαστική μέχρι τώρα του κύκλου «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;».

Aεικίνητη και προσιτή, η 71χρονη Penny Siopis είναι ιδιαίτερα αγαπητή στους νέους καλλιτέχνες που ζουν στην Αθήνα, οι οποίοι την περιτριγύριζαν στα εγκαίνια για να της εκφράσουν τον θαυμασμό τους και εκείνη απαντούσε με όρεξη στις ερωτήσεις τους, στα αγγλικά. Και όπως μας υποσχέθηκε, θα μάθει ελληνικά καθώς όλο και πιο συχνά επιστρέφει στην Ελλάδα και στις ρίζες της.

Μια βιτρίνα στην είσοδο του εκθεσιακού χώρου περικλείει σημαντικές στιγμές της ζωής της και ουσιαστικά μας συστήνει την Πέννυ Σιώπης. Πώς οι γονείς της με καταγωγή από την Ανδρο και τη Θεσσαλονίκη αναγκάστηκαν να φύγουν από την Ελλάδα το 1944 και εγκαταστάθηκαν στη Νότια Αφρική όπου η ίδια γεννήθηκε το 1953. Η μητέρα της διατηρούσε φούρνο στο Βράιμπουργκ και εκεί η Σιώπης αρχές της δεκαετίας του ’80 «έψησε» τα έργα που την έκαναν διάσημη, τα περίφημα «Cake Paintings» (εκτίθενται στο ΕΜΣΤ), χρησιμοποιώντας εργαλεία ζαχαροπλαστικής για μια ζωγραφική σχεδόν τρισδιάστατη, «κάνοντας το τελάρο σαν δέρμα που ρυτιδιάζει και γερνάει», όπως επισημαίνει η Κατερίνα Γρέγου.

Περιεργαζόμαστε στη βιτρίνα τα πρώτα της σχέδια από τη σπουδαστική περίοδο με αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά αγάλματα, το εξώφυλλο που της αφιέρωσε ο Guardian το 1998, μια φωτογραφία με το γιο της στην Ανδρο να σχηματίζουν με βότσαλα τη λέξη «Φωτιά», ντοκουμέντα από τις διαδηλώσεις στο Γιοχάνεσμπουργκ όπου συμμετείχε μαζί με τον σύζυγό της, ένα απόκομμα για τον Δημήτρη Τσαφέντα, μισό Ελληνα, μισό από τη Μοζαμβίκη, ο οποίος εισέβαλε στη νοτιοαφρικανική Βουλή όπου δούλευε ως κλητήρας και σκότωσε τον πρωθυπουργό του απαρτχάιντ H. F. Verwoerd. Κι αυτό μας οδηγεί πίσω από ένα παραβάν, σε ένα βίντεο της Σιώπης που καταγράφει την ιστορία του Τσαφέντα, ο οποίος «κατηγορήθηκε για φόνο αλλά επειδή ήθελαν να περιορίσουν το πολιτικό σκέλος του εγκλήματος τον έβγαλαν τρελό, ωστόσο τον έκλεισαν σε πολιτική φυλακή. Οταν ο Μαντέλα έμαθε τα γεγονότα είπε “ποιος είναι αυτός ο μυστηριώδης λευκός αγγελιαφόρος;”», περιγράφει η διευθύντρια του ΕΜΣΤ.

Περπατάμε ανάμεσα σε έργα ζωγραφικής, βίντεο, γλυπτά, εγκαταστάσεις με κοινό άξονα την κοινωνία, το σώμα, τη μνήμη, ενώ ακούγονται αφρικανικά τραγούδια αλλά και μελωδίες του Θεοδωράκη. Υλη, ιστορίες, βιώματα, συναισθήματα, οπτικά ερεθίσματα, ιδέες και νοήματα ενώνονται σε γροθιά στο στομάχι. Στην περίφημη ενότητα «History Paintings» πλησιάζουμε τους πίνακες για να δούμε «ένα εναλλακτικό αφήγημα στη δυτική ζωγραφική του 17ου-19ου αιώνα, που αγνοούσε τι συνέβαινε στις αποικίες», καθώς η Σιώπης με τρομερή λεπτομέρεια ζωγραφίζει oρυχεία και τους μαύρους εργάτες «που τους εκμεταλλεύτηκαν για την εξόρυξη του πλούτου», λέει η Κ. Γρέγου.

Σε έναν πίνακα μια μαύρη γυναίκα με κουρελιασμένα ρούχα περιτριγυρίζεται από τις μάχες των αποικιοκρατών και σε έναν άλλο κυριαρχούν εικόνες της Σάρα Μπάρτμαν, της «μαύρης Αφροδίτης» με τα μεγάλα οπίσθια, η οποία αποτέλεσε ανθρώπινο έκθεμα και κακοποιήθηκε. Στο εντυπωσιακό επιτοίχιο «Charmed lifes» η Σιώπης αφηγείται την ιστορία της Αφρικής με αντικείμενα - ανάμεσά τους στρατιωτικές στολές, πολυβόλα, χειροβομβίδες, ασημικά σκεύη, παιχνίδια και η σήμανση ότι πρέπει να είσαι σε ετοιμότητα για να αντιμετωπίσεις τους ντόπιους επαναστάτες.

Συγκινητικά τα μικρά έργα που συγκροτούν τις «Σημειώσεις για το πένθος», τα οποία η Σιώπης ξεκίνησε όταν πέθανε ο άντρας της, κριτικός τέχνης και ζωγράφος, Colin Richards, «επιχειρώντας κάτι σχεδόν αδύνατο, να δώσω φόρμα με μελάνι και κόλλα στη λύπη», όπως μας είπε η ίδια, και εξελίχθηκαν σε «πένθος για την Αφρική». Μια ήπειρο όπου τα ποσοστά της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών είναι πολύ μεγάλα. Ενα περιστατικό που πήρε δημοσιότητα, η δολοφονία μιας κοπέλας από τον σύντροφό της, ο οποίος στη συνέχεια την κρέμασε από ένα δέντρο, οδήγησε τη Σιώπης στην ενότητα «Ντροπή» όπου κυριαρχεί η κόκκινη λάκα στο χρώμα του αίματος. «Φιγούρες που μιλούν με τη γλώσσα του σώματος για την “ντροπή”, λόγω βίας σωματικής και ψυχολογικής, που είναι ένα τοξικό συναίσθημα αλλά και θεμέλιο της ενσυναίσθησης», τονίζει η ίδια.

Ανεξάντλητη η Πέννυ Σιώπης: Ασχολείται με την ψυχολογική πτυχή του τραύματος στην παιδική ηλικία στη σειρά Pinky Pinky - έτσι ονομάζεται ο μπαμπούλας στην Αφρική. Κάνει μια ρευστή, ερωτική ζωγραφική «ξορκίζοντας» τον Χοκουσάι. Εχει συγκεντρώσει 700 ιστορικά φορτισμένα αντικείμενα (από κάσκα ορυχείων με ελληνικά χρώματα μέχρι πιάτα με το πρόσωπο του Μαντέλα), τα οποία θα κληροδοτήσει σε 700 διαφορετικούς ανθρώπους - 100 από αυτά εκτίθενται στο ΕΜΣΤ. Και μέσα στην πανδημία του Covid δημιούργησε έργα ζωγραφικής και βίντεο που εκφράζουν την αγωνία της για την κλιματική αλλαγή, την καταστροφή της πανίδας και της χλωρίδας.

Την έκθεση που θα διαρκέσει μέχρι 10 Νοεμβρίου συνοδεύει πολυσέλιδος κατάλογος με κείμενα των: Sinazo Chiya, Kατερίνας Γρέγου, William Kentridge, Achille Mbembe, Pumla Dineo Gqola, Griselda Pollock, Laura Rascaroli, Olga Speakes.